Delvina KËRLUKU
Refet Abazi u lindur në janar të vitit 1964 në Tetovë. Kreu Fakultetin e Artit Dramatik në Shkup në vitin 1988, në klasën e prof. Vlladimir Millçin. Është bartës i çmimit si student më i dalluar i gjeneratës në Fakultet nga ana e Rektoratit të Universitetit Shën”Kirili dhe Metodij” në Shkup. Si student ka qenë i angazhuar në një sërë projektesh Teatrale dhe filmime. Prej vitit 1989 punësohet si Aktor në Teatrin e Kombësive – Drama Shqiptare, ku realizon një varg rolesh, duke e arritur pjekurinë e tij artistike nëpërmjet shumë shfaqjeve. Ai ka qenë pjesë e Teatrit Kombëtar Maqedonas – Shkup, Teatrit të Kombësive në Shkup, Teatrit të Tiranës; Teatrit të Qytetit Upsala – Suedi; Teatrit Kombëtar të Kosovës – Prishtinë; Teatrit Popullor të Kumanovës. Pjesëmarrës në projekte dhe festivale ndërkombëtare, Kroaci, Gjermani, Itali, Angli, Holandë, Slloveni, etj. Ka luajtur edhe në filma të ndryshme në vend dhe jashtë vendi. Është autor i nëntë veprave letrare. Është shpërblyer me mbi dhjetë çmime si aktori më i mirë dhe çmime të tjera. Njihet si themelues i “Qendrës së Teatrit për fëmijë”, Shkup. Prej vitit 2000 punon në FAD- Shkup si profesor i lëndës Mjeshtri Aktrimi, dhe është udhëheq i klasës së studentëve për aktorë me mësim në gjuhën shqipe.
KOHA: I nderuari Refet, duke i pasur parasysh rrethanat politike, ekonomike e kulturore nëpër të cilat po kalon shoqëria shqiptare, në kontekst të kësaj edhe teatri shqiptar, fillimisht pyetja jonë është kjo: a më shumë po qan apo qesh Talia dhe pse?
ABAZI: Mendoj se në kohën që po e jetojmë, Talia më shumë qan se sa qesh! Pasi tempulli i Talias është vendi ku përjetohet drama, tragjedia dhe komedia. Ndërsa sot njerëzit nuk kanë nevojë të shkojnë në teatër për të qeshur, mjafton që të ndjekin seancat e parlamenteve në Maqedoni, Shqipëri dhe Kosovë. Sot artdashësit nuk kanë nevojë të shkojnë në teatër që të shohin tragjeditë që shkaktojnë diktatorët, duke ndjekur ambiciet e tyre të sëmura. Nuk kanë nevojë të shohin lumin e gjakut që derdh Rikardi III për të jetuar disa muaj si mbret! Nuk mund t’i shohin intrigat e Jagos, Fushesë, as “çmendurinë” e Mark Alemit dhe Hamletit, pasi të gjitha këto i kanë në rrugë, në vendin e punës si dhe në shtëpi nëpërmjet mjeteve komunikuese. Pra, teatri sot gjendet para një konkurrence të tmerrshme, shto këtu partizimin e skajshëm, gjendjen e rëndë ekonomike dhe gjithçka tjetër me të cilën plotësohet fotografia. Por, kjo gjendje assesi nuk mund të jetë arsyetim përse njerëzit nuk duhet të shkojnë në teatër, pasi teatri në historinë e vet ka mbijetuar edhe katrahura më të mëdha se kjo që po e jetojmë. Dhe unë kam shpresë se teatri do të mbijetojë, pasi në një të ardhme të afërt, njerëzit do ta marrin fatin në duart e tyre dhe do t’i kthejnë gjërat në vijat normale të jetës. Atëherë, fatet e diktatorëve do t’i shohin dhe përjetojnë në skenën e teatrit, jo në jetën e tyre.
KOHA: Kur e kuptuat se skena do të jetë fati Juaj?
ABAZI: Që në moshë të re letërsia u bë dimension i rëndësishëm i ëndrrave të mia, kurse biblioteka e qytetit ishte vendi që e vizitoja shpesh. Pastaj u bëra shikues i rregullt i repertorëve të dy kinemave që kishte Tetova. Filmi ma shtoi një dimension, atë të interpretimit të ëndërrimeve dhe letërsisë. Ndërsa në klasën e shtatë të fillores u përvodha në sallën e Pallatit të kulturës dhe pashë shfaqjen “Magbethi” të Teatrit Krahinor të Prishtinës, me Istref Begollin në rolin e Magbethit. Dhe kështu, mund të them që hyra “në kurth”, duke ëndërruar për skenën si vend mistik ku mund të ndodh gjithçka, por në atë kohë skenën e idealizoja, duke mos guxuar të shoh veten si pjesë të saj. Këtë idealizim e zgjodha në vitin e parë të gjimnazit. Në fakt, profesori im, Muhidin Hadri, ishte ai që më shtyu me shumë vrull drejt skenës dhe teatrit në përgjithësi. Ai më hapi horizonte të reja, duke më mundësuar të komunikoj me dramaturgjinë si letërsi, si lëndë e parë e shfaqjes teatrore. Ai, që në vitin e parë, kur po analizonim së bashku dramën “Mbreti Lir” të Shekspirit, më tha me plot bindje: “ti do të bëhesh aktor, ke talent, por nuk mjafton të bëhesh vetëm aktor që punon në teatër, por duhet të bëhesh artist, e kjo është shumë më shumë se sa një vend pune në teatër”. Fjalët e profesor Muhidin Hadrit qëndruan brenda meje gjatë kohë dhe, kur shtatë vjet më vonë, u regjistrova në Akademinë e Artit Dramatik në Shkup, ai ishte njeriu më i lumtur. Profesor Hadri shtroi darkë për të festuar regjistrimin tim në Akademi. Kjo për mua ishte më shumë se simbolikë që kisha bërë zgjedhjen e jetës.
KOHA: Secili individ ruan kujtime të ndryshme nga fëmijëria. Si ka qenë fëmijëria Juaj dhe çfarë mund të veçoni nga ato vite?
ABAZI: Gjysma e romanit tim “I kujt ishte Joni” e përshkruan fëmijërinë time, por me duhet të shtoj se ajo periudhë në shtetin e atëhershëm socialist, tek unë kishte një emblemë që e emërtoja – varfëri e skajshme. Prindërit e mi ishin modeli me sublim i sakrificës. Ata, thjesht, sakrifikonin gjithçka që ne fëmijët mos ta ndjejmë varfërinë. Dhe kur nuk kishin se si ta bënin një gjë të tillë, përdornin armën e tyre më të fortë: tregimet. Edhe Babai edhe Nëna ishin rrëfimtarë të mrekullueshëm, kështu më bënin që shpirtërisht të ngrihem mbi atë realitet. Me fillimin e shkollës fillore, kur edhe filloi kontakti im me letërsinë, ata të dy sikur fituan një aleat në krah të tyre dhe më përkrahnin që të lexoja sa më shumë. Çdo gjë që lexoja ua rrëfeja atyre, duke dashur të bëj një balancë mes tregimeve që më kishin rrëfyer. Që në moshë të re, isha i detyruar të punoj shumë punë të rënda fizike, duke mësuar të bëhem pjesë e sakrificës për të kontribuar sado pak në ekonominë e familjes. Nga prindërit e mi kuptova se fjala dashuri është të japësh dhe se asgjë e jotja, përderisa është te ti, nuk mund ta emërtosh si e jotja, por vetëm pasi ia jep dikujt, ai tjetri atëherë do të thotë se ajo që ke pasur dikur, ka qenë e jotja. Në gjithë ato vite unë disi u parapërgatita për punë dhe puna ishte e vetmja gjë që nuk më frikësonte, aspak! Këtë proces të sakrifikimit në familje e ndjeva fuqishëm në kohën kur u regjistrova në akademi. Atë kohë familja nuk kishte asnjë mundësi financiare të më përkrahë. Edhe vëllai im i vogël, Dashmiri, u sakrifikua duke punuar në moshë shumë të re, për të ma mundësuar mbarimin e vitit të parë të studimeve. Ndaj ende i detyrohem shumë atij, për gjithçka që kam arritur në jetë dhe në karrierën time.
KOHA: Të gjithë ne kemi qenë nxënës të ndonjë mësuesi. Cili është mësuesi juaj që meriton më shumë se një përmendore?
ABAZI: E përmenda më lart se mësuesi im i parë ka qenë Muhidin Hadri, i cili më këmbëngulje më shtyu drejt studimeve të aktrimit. Aty pata fatin të kem mësuesin e dytë Vlladimir Millçinin, që më mundësoi të komunikoj me shumë fshehtësi të teatrit. Kur fillova studimet u binda se unë vetëm dija të notoja, ndërsa teatri ishte një oqean i pafund dhe duhej shumë punë e sakrificë për të hulumtuar e njohur të gjitha të fshehtat që kishte ai oqean. Por, lista ime e mësuesve nuk përfundon me kaq, unë kisha fatin dhe privilegjin që me aktorin e madh Istref Begolli të zhvilloj një miqësi të sinqertë që në vitin e parë të studimeve, kur e pash premierën e tij “Dervishi dhe vdekja”. Dhe vërtet isha i privilegjuar pasi ai, si aktor madhështor që ishte, me një modesti prej prindi, më mundësoi si student të ri të kem qasje në laboratorin e tij krijues. Kjo ndodhi falë përkushtimit tim ndaj teatrit. Dhe në vitin e tretë pata fatin dhe privilegjin ta njoh së afërmi Teki Dervishin. Kjo ndodhi në kohën kur profesori im punonte në Prishtinë veprën “Bregu i pikëllimit”. Kur e takova për herë të parë, pasi kisha lexuar pothuajse gjithçka që kishte shkruar, pësova shok të vërtetë dhe u “zhgënjeva”. Prisja të ishte disi më ndryshe, ndoshta për shkak të imazheve që kisha krijuar në kokën time nga veprat e tij. Por, pas takimit të parë u binda se shpirti i tij ishte ai që i kishte pjellë të gjitha ato kryevepra. Me Tekiun zhvilluam një miqësi të sinqertë dhe kisha privilegjin të kem qasje edhe në laboratorin e tij krijues, që për mua ishte një Universitet më vete. Mjafton të them që, kur e shkruante dramën “Eshtrat që vijnë vonë”, unë kam qene aty në 80 për qind të tekstit që ka shkruar. Ishte një mrekulli, një punë laboratorike që do të uroja t’i ndodhte çdo aktori. Pastaj, pas diplomimit, më duhet të them që kisha fat, që më pranuan mirë kolegët në teatrin shqiptar, në veçanti kolegu Bajrush Mjaku. Si aktor i ri kisha përkrahjen e nevojshme për të notuar i sigurt në detin e ri, skenën e Dramës së atëhershme shqipe.
KOHA: Si ishte përjetimi kur për herë të parë u ngjitët në skenë?
ABAZI: Ishte përjetim i veçantë, isha ende student (viti II) dhe më duhej të jetoja jetën e personazhit përkrah aktorëve me shumë përvojë. Falë punës dhe përkushtimit ia dola që personazhi im të komunikojë fuqishëm me publikun dhe të lërë mbresa te ai frymëmarrjen e të cilit e ndjeva që në çastin a parë kur dola në skenë.
KOHA: Sa është vështirë të jesh sot aktor, aq më tepër kur të kihen parasysh rrethanat tona?
ABAZI: Nëse i referohem mesazhit të profesor Muhidin Hadrit në vitin e parë në gjimnaz: “nuk mjafton të bëhesh vetëm aktor që punon në teatër”, më duhet të them se sot për shkak të rrethanave shumica e aktorëve të rinj pikësynim e kanë pikërisht të futen në listat e rrogave të teatrove tona. Për ta bërë këtë, janë të detyruar të anëtarësohen në partitë që i përpilojnë ato lista, apo edhe vetëm sa për sy e faqe të sigurojnë një librezë partiake, e cila do t’ua mundësojë punësimin. Ky lloj politizimi i skajshëm ka rrënuar sistemin e vlerave në çdo institucion, që udhëhiqet nga kuadrot partiake. Për fat të keq as teatrot nuk janë imunë ndaj kësaj dukurie. Aktorët që pranojnë një status të tillë (të detyruar për shkak të rrethanave shoqërore) pastaj detyrohen të heshtin dhe të ndjekin “sukseset” e partisë që ua ka mundësuar punësimin, jo vokacionin e tyre prej artisti. Zakonisht “sukseset” e partive në pushtet maten me numrin e të punësuarve, e jo me vlerën e punës që ata duhet ta bëjnë brenda institucioneve.
KOHA: E keqja, sipas bindjes sonë, nuk është në faktin se edhe në Teatër me të dy këmbët ka hyrë politika, por në faktin se publiku është ndarë në dysh: në NE dhe ATA. Ka vite që ata të palës tjetër (opozitës), nuk kanë hyrë më në teatrin shqiptar, por para tyre, kur opozita ishte në pushtet, në teatër nuk shiheshin këta që sot janë publiku konstant i premierave. Si të përkufizohet kjo e keqe?
ABAZI: Në dramën time “Jetë me qira” një monolog i Drejtorit të teatrit e shpërfaq realitetin që po e jetojmë në institucionet tona. Po e përdor që lexuesit ta kenë të qartë se për çka e kam fjalën:
DREJTORI: – (Ulet në tavolinë, sa ulet i bie celulari. E hap celularin me një gjest kaubojsh duke i hedhur këmbët mbi tavolinë). Alou! Si?!? I thuaj atij hajvanit që Shefi ashtu ka urdhëruar. Po ashtu. Shefi ka thënë që ai nga ministria e tij do më lëshoje mua pare, kurse unë do realizoj një farë projekt të leshit, me demek… a merr vesh, a kupton a jo… dhe unë ato pare… aha ashtu. Ne jemi teatër ama na duhen dërrasa, çimento e beton, bile edhe asfalt na duhet; ne krejt këto materiale i përdorim për shfaqje. Po ku di mor ti katundar i leshit se si përgatitet një shfaqje në teatër. Haj boll më, se jam në mbledhje. Kur të vijnë paret tek unë ti ma bëj faturën për asfalt, çimento e blla blla blla; edhe për gozhda si të duash bëje, nuk ma ndin mua… dhe thuaj asaj loçkës që e ke në kabinet le të më paraqitet… flm… (E mbyll celularin dhe i hap krahët. Celulari bie përsëri). Hellouuu. (Përnjëherë kërcen në këmbë me shumë frikë, sikur edhe zvogëlohet fizikisht). Po shef, po. Patjetër. Jo, mendoj po. Po si, patjetër. I vdiq nëna kësaj pune. U kry. U sos, u bitis, u… uuuuunë? Ende nuk më kanë ardhë… sa të më vinë unë do ia hedhi atij… Jo, mendoj si jo, patjetër. Si kush je ti? Ti je ma i madhi… ma i bukuri… ma i… ma trim se Skënderbeu… një pordhë e jotja është muzikë parajse për popullin… unë? Unë jam kurkushi… unë jam kur një send… jam balta ku ti e vë këmbën. Aty ku ti e vë këmbën, unë e vë kokën. (Mbyll telefonin dhe ulet në tavolinë. Duket si pulë e lagur. Mendon se është vet dhe e lejon atë dukje. Përnjëherë i sheh të tjerët dhe e merr veten). Çka shikoni ju? Çka leshin po bëni këtu? A gjithë ditën do rrini në zyrën time, a? A nuk keni ndonjë punë tjetër të bëni përveç se të ma zini zyrën mua? Hupni prej këtu menjëherë… “
Kjo “e keqe” siç thoni ju, do të largohet kur populli ta merr fatin në duart e veta dhe kur të fillojë të votojë “për” të ardhmen e vet, e jo siç ka vepruar deri tani, duke votuar “kundër” realitetit dhe duke shkuar nga shiu në breshër.
KOHA: Përse teatrove tona u mungojnë autorët shqiptarë. Ka apo nuk ka tekste origjinale që meritojnë të ngjiten në skenë?
ABAZI: Mund të themi se dramaturgjia shqiptare është e begatshme dhe meriton vend të rëndësishëm në repertorët e teatrove tona. Përveç autorëve bashkëkohorë që vazhdojnë të shkruajnë, ne kemi edhe autorë, veprat e të cilëve meritojnë të jenë në repertorin e teatrove. Nëse kthehemi në kohë do të shohim se në skenën e Teatrit të Shkupit, në kohën më të egër të komunizmit, nga viti 1981-1989, janë inskenuar veprat më të rëndësishme të dramaturgjisë kombëtare, si: “Zbutësi i njerëzve me sy prej zymrydi” nga Teki Dervishi, “Unë Halil Garia” nga Beqir Musliu”, “Pahintikë në ëndërr” nga Xhabir Ahmeti, “Shi në Uertomonto” nga Resul Shabani etj. Pra, në kohën kur ekzistonte censura zyrtare dhe kur autorët shkruanin me një autocensurë të theksuar, teatri e gjente mënyrën për të komunikuar me dramën origjinale, duke e prezantuar para publikut. Por, në atë kohë teatri kishte këshill artistik që merrej me politikën e repertorit. Sot teatrot nuk kanë këshilla artistikë dhe shkaqet duhet kërkuar te mënyra se si menaxhohen ato dhe tek ata që duhet të udhëheqin politikat kulturore në institucionet kulturore.
KOHA: Në vitet ‘90-ta keni realizuar disa komedi në Tetovë në rolin e regjisorit. Siç tregojnë të tjerët, ato janë pritur me simpati të madhe. Pse mungon sot ai entuziazëm?
ABAZI: Në atë kohë jetonim diskriminimin institucional, nuk kishim teatër, vetëm organizimi në kuadër të Shoqërisë kulturore artistike “Xheladin Zeqiri” ishte i mundshëm, por kishim shumë entuziazëm për ta ndryshuar gjendjen. Falë atij entuziazmi arritëm të realizojmë disa shfaqje, siç i përmendët ju, por edhe katër shfaqje për fëmijë, që për mua përbënin investimin më të madh që mund të bënim asokohe. Çdo shfaqje e bërë atë kohë kishte nga 15-20 repriza. Sot ekziston teatri që bën vetëm premiera shfaqjesh që më pastaj vdesin!
KOHA: Ju keni realizuar shumë role të suksesshme. Por, megjithatë, viteve të fundit jeni shumë pak në skenë?
ABAZI: Shfaqjen e fundit që kam realizuar ka qenë “Roberto Zucco” në TK – Prishtinë në vitin 2005. Arrita në një përfundim se energjia që unë e investoj në skenë, nuk vlerësohet nga ana e teatrove, pasi atyre nuk u intereson energjia krijuese në skenë, por gjërat që mund të preken, pra: gjërat materiale! Unë nuk jam i gatuar për gjëra të tilla, prandaj vendosa të tërhiqem, deri sa të vijë një ofertë apo sfidë e mirëfilltë për gjërat që mund t’i ofroj në skenë.
KOHA: Jeni edhe profesor dhe kjo, kuptohet, është një sfidë plus në raportin tuaj me dramën, teatrin, filmin. Cilat janë pritshmëritë nga ata që kanë zgjedhur aktrimin?
ABAZI: Unë mundohem që studentëve të mi t’ua përcjell përvojën time në skenë dhe në film. Mundohem që t’i mësoj se si ta krijojnë sistemin e tyre të punës dhe vlerave. Është shumë e vështirë në kohën që e jetojmë të insistosh në sistem vlerash, por pasi ata e kanë bërë zgjedhjen këtij profesioni, mundohem që t’i mësoj të notojnë në oqeanin e quajtur teatër.
KOHA: Jeni sprovuar edhe në letërsi? Çfarë është ajo që ju motivon të shkruani, sidomos tani kur autorët, fatkeqësisht, shkruajnë vetëm për vete, sepse të tjerët, pra lexuesit, gjithnjë e më shumë po treten në disa dimensione ku nuk nevojitet leximi?
ABAZI: Në kohën kur e braktisa aktrimin aktiv në skenë, kisha nevojë të gjeja një ventil për të nxjerr gjithë atë që zihej brenda meje, e që deri atëherë e shpërfaqja nëpërmjet skenës. Zakonisht thuhet që dramaturgu i shkruan tekstet që ai mendon se duhet të jetësohen në skenë. Ashtu veproj edhe unë. Mundohem ta mbaj lidhjen me skenën nëpërmjet dramave që i shkruaj. Mundohem që nëpërmjet dramave t’i trajtoj dukuritë që më pengojnë në shoqërinë tonë.
KOHA: Keni punuar me shumë regjisorë. Cili ju ka lënë më shumë përshtypje dhe pse?
ABAZI: Kam bashkëpunuar me shumë regjisorë, por nëse duhet të veçoj ata me të cilët bashkëpunimi ka qenë më i frytshëm do veçoja: Vlladimir Millçin, Branko Brezovec dhe Dritëro Kasapi. Secili prej tyre ka mënyrën e vet të punës, ndërsa unë, në bashkëpunimet me ta, kam arritur të krijoj mënyrën time të punës.
KOHA: Çfarë mund të presim nga Refet Abazi në periudhën e ardhshme?
ABAZI: Uroj të kem shëndet dhe të vazhdoj të shkruaj. Dhe nëse vjen ndonjë ofertë – sfidë për skenë, pse jo, edhe të kthehem në skenë!
© Gazeta KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.