Një nga veçoritë e shqiptarëve, që i bën ata përjashtim në raport me të gjitha pakicat e tjera kombëtare në BeH, është gjuha e tyre e pazakontë, e cila – edhe pse u përket gjuhëve indo-evropiane, nuk është e ngjashme me asnjë tjetër gjuhë evropiane. Ajo gjuhë, alfabeti i së cilës ka deri në 36 shkronja, është e vetmja gjuhë evropiane e mbetur që i përket degës trako-ilire të gjuhëve indo-evropiane
Shkruan: Elvira DUSHI
Nuk dihet saktësisht se kur janë vendosur shqiptarët për herë të parë në Bosnje dhe Hercegovinë, por duke qenë se ata janë vendas të Ballkanit, Bosnja dhe Hercegovina nuk është larg vendeve ku kanë jetuar shqiptarët që në fillimet e historisë së tyre (Shqipëri, Kosovë, Mal të Zi. , Maqedonia e Veriut, Greqia Veriore), mund të supozohet se në Bosnje dhe Hercegovinë ka pasur shqiptarë shumë përpara kohës së sundimit osman, por edhe para mesjetës, për çka kemi disa burime për praninë e shqiptarëve në territoret që përfshijnë ose kufizojnë territorin e Bosnjës dhe Hercegovinës së sotme.
Dëshmia e parë e konfirmuar me shkrim e preztencës së gjuhës shqipe në këto troje ishte më 14 korrik 1284 në Raguzë të Kroacisë moderne (Dubrovnik), kur njëdëshmitar me emër Mateu dëshmon: “Kam dëgjuar një zë në mal që qante në gjuhën shqipe” (latinisht: “Audivi unam vocem , clamantem in monte in lingua albanesca”).
Shqiptarët e parë erdhën në Bosnje dhe Hercegovinë gjatë sundimit osman, të shtyrë nga situata e vështirë ekonomike, politike dhe sociale në vendlindje. Shumica e tyre vijnë nga veriu i Shqipërisë. Në BeH, ata jetojnë si bari, fermerë, zejtarë të aftë, roje kufitare dhe shumë shpejt asimilohen me popullsinë vendase. Shumë të rinj shqiptarë martohen me gra vendase dhe kështu bashkohen me banorët e BeH. Me ardhjen e Austro-Hungarisë, numri i shqiptarëve u zvogëlua, për shkak të emigrimit të mëtejshëm në Evropë, dyert e të cilëve u hapën më pas. Kështu, regjistrimi i popullsisë nga viti 1910 regjistron vetëm 273 banorë të BeH që flasin gjuhën shqipe.
Megjithatë, gjatë Jugosllavisë së parë dhe veçanërisht të asaj tëdytë, përsëri, një numër i madh i shqiptarëve emigruan në BeH për shkak të kushteve të vështira të jetesës në vendet ku jetonin (Shqipëri, Kosovë, Mal të Zi, Maqedoni), kryesisht në qytetet e Sarajevës, Tuzllës, Zenicës, Banja Llukës, Dobojit, Bërçkos, Bijelinës, Mostarit dhe Trebinjës. Prej vitit 1930 e deri mëvitit sipas regjistrimit 1991, numri i shqiptarëve në BeH pothuajse u katërfishua kështu që në BeH jetojnë gati 5 mijë shqiptarë. Emigrantët shqiptarë në atë kohë kryesisht punonin si bukëpjekës, pastiçerë, argjentarë dhe zejtarë të ndryshëm.
Shumica e shqiptarëve jetonin në Sarajevë. Nga viti 1970-1981 ka ekzistuar edhe shkolla për arsim fillor në gjuhën shqipe në Sarajevë, Shkolla “Bane Šurbat” në Gërbavicë. Gjithashtu, duhet përmendur se gjatë rrethimit të Sarajevës në fillim të luftës në BeH,, shumë pak shqiptarë u larguan nga Sarajeva, kryesisht për shkak të kërcënimeve të Ratko Mlladiqit, i cili shpeshherë dërgonte mesazhe nga Pala (vend afër Sarajevës ku ishin të vendosura forcat agresore) përmes televizionit se asnjë shqiptar nuk do të largohej i gjallë nga Sarajeva.
Një nga veçoritë e shqiptarëve, që i bën ata të veçantë në krahasim me pakicat tjera kombëtare në BeH, është gjuha e tyre e jashtëzakonshme, e cila – edhe pse u përket gjuhëve indo-evropiane, dallohet prej gjuhëve tjeta evropiane. Gjuha shqipe, alfabeti i së cilës ka 36 shkronja, është e vetmja gjuhë evropiane e mbetur që i përket degës trako-ilire.
Gjuha shqipe shtrihet edhe në toponimet e disa vendbanimeve në BeH (Arnauti/Zenicë, Arnautovići/Visoko, Šiptar në Hercegovinë, Breška/Tuzëll, Korça, Arbanasi tek Rudo, Arbanashka/Trebinje). Disa toponime shqiptare i atribuohen edhe disa lokaliteteve të tjera të njohura, si Butmira (Alb. but – zemlja) dhe mali Majevicë (Alb. maj – vrh). Ndonjë shprehje e gjuhës shqipe është ruajtur edhe në gjuhët e sllavëve të jugut, si p.sh fjala “dasa” (mashkull u bukur, i pashëm), e cila vjen nga fjala shqipe “dash”.
Shqiptari më i njohur që ka jetuar dhe studiuar në BeH është ati i famshëm Gjergj Fishta (1871-1940), shkrimtari më i shquar shqiptar i gjysmës së parë të shekullit të XX, kandidati i parë shqiptar për çmimin Nobel, i njohur si ” poet kombëtar i Shqipërisë”, “Homeri shqiptar”, kryesisht për shkak të vepërs epike “Lahuta e malcis” (“Gorska gusla”). Në vitin 1921, Fishta u bë nënkryetar i Kuvendit të Shqipërisë dhe një nga më përgjegjësit për standardizimin e gjuhës dhe alfabetit letrar shqip. Ai u shpërngul në BeH në vitin 1886 dhe studioi teologji, filozofi, italisht dhe latinisht në manastiret françeskane. Gjatë qëndrimit të tij në BeH, ai mbajti kontakte me shkrimtarin e famshëm të BeH At Gërga Martiç dhe poetin Silvij Strahimir Kranjçeviq.
Krahas Fishtës, duhet përmendur patjetër profesorët e dalluar dhe të shquar me origjinë shqiptare në Universitetin e Sarajevës, prof. dr. Hamid Dolareviq (1925-2002) dhe prof. dr. Ibrahim Ahmeti, Bekim Fehmiu (aktor botëror), Bajram Zenuni (inxhinier që punoi në RTV BeH, dëshmori i parë i rënë në mbrojtje gjatë luftës famëkeqe të viteve 90 dhe HERO I POPULLIT Të Beh; Muharrem Zejnullahu (kryetar shumëvjeçar i komunitetit shqiptar në BeH dhe konsulli i përgjithshëm nderi i R. Shqipërisë në BeH; kardiokirurgJA E parë në BeH Dr. IlirjanA Haxhibeçiri, kompozitori Halim Koshi dhe gazetari dhe poeti i njohur Alirizah Gashi (1945 – 1997), Naser Miftari nga Gostivari, AFARIST i suksesshëm dhe themelues i Lidhjes Demokratike të Shqiptarëve në BeH, i SHPëRBLYER me ÇMIMIN KALORëS I Flamurit Kombëtar nga Presidenti i Shqipërisë DHE SHUMë Të TJERë.
Vlerësohet se SOT në BeH jetojnë 8 deri në 12 mijë shqiptarë (në fakt kryesisht në Federatën e BeH-së, sepse në Republikën Sërpska, e cila e TRAJTON çështjen shqiptare PëRMES prizmiT Të çështjes së R. Së Kosovës, pothuajse nuk ka Të DHANUNA), gjë që i bën SHQIPTARëT një nga pakicat më të MëDHA në BeH. Mirëpo, sipas Kushtetutës së BeH-së, shqiptarët, ashtu si minoritetet e tjera, JANE KATEGORIZU NëN PëRTKATëSI Të PAKICAVE “TË TJERËT”, gjë që ju vështirson mundësinë që përfaqësuesit shqiptar të zgjidhen anëtarë të Presidencës së BeH, apo të jenë delegatë në ODëN Shtetrore PopullORE. Disa përfaqësues shqiptar pohojnë se këto funksione nuk janë aQ të rëndësishme për ta, sePSE janë më të PREOKUPUAR ME VëSHTIRëSIMIN e KUSHTEVE ekonomike të emigrantëve shqiptarë në BeH.
Shqiptarët në BeH JANë Të organizUAR Në Shoqata Kantonale Shqiptare, të bashkuara nëN BASHKëSINë shqiptarE në BeH. Nëpërmjet kësaj shoqate, shqiptarët SHëNOJNë data të rëndësishme të historisë shqiptare, ruajnë libra në gjuhën e tyre amtare dhe kujtime të tjera nga vendlindja.
Shqiptarët në Bosnje dhe Hercegovinë, në vitet 50-ta të shekullit të XX, formuan shoqatën studentore “Lulëzmi” në Sarajevë, ndërsa në fillim të viteve 70 krijohet klubi shqiptar “Bajram Curri”, në kuadër të të cilit funksiononte Shoqëria Kulturore-Artistike “Bajram Curri” ” si dhe një shkollë e plotë tetëvjeçare në gjuhën shqipe. Në fillim të viteve 1980, për shkak të ngjarjeve në Kosovë dhe Sarajevë, strukturat e atëhershme politike mbyllën Klubin “Bajram Curri”, si dhe shkollën tetëvjeçare në gjuhën shqipe. Në vitet e 90-ta të shekullit të kaluar shqiptarët në Bosnje dhe Hercegovinë u organizuan dhe krijuan partinë politike “Lidhja demoratike e shqiptarëve të Bosnjës dhe Hercegovinës”, me seli në Sarajevë, e cila rivendosi institucionalisht emrin e Klubit të shqiptarëve “Bajram Curri”. Shqiptarët dhanë një kontribut të shquar në mbrojtjen e sovranitetit të Bosnjë-Hercegovinës dhe qindra njerëz sakrifikuan jetën e tyre, ndër të cilët edhe dëshmori, I SHPALLUR HERO I POPULLIT, Bajram Zenuni.
PëR DALLIM NGA AJO që në të kaluarën shqiptarët identifikoheshin si farkëtarë, punëtorë fizikë, bukëpjekës e me zeje të ndryshme, sot shqiptarët në Bosnje dhe Hercegovinë kanë arritur një nivel tjetër shoqëror, me personalitete që kanë fituar famë botërore dhe disa tituj shkencorë si p.sh. në degët e mjekësisë çfarë janë kardiokirurgjia, mikrobiologjia, pedijatria, psikologjia e psikiatria si dhe në fusha të tjera sociale si: drejtësi, ekonomi dhe menaxhim, si dhe diploma nga Ministria e Punëve të Jashtme me emërime ambasadore etj. Shqiptarët në Bosnje dhe Hercegovinë janë aktualisht pronarë dhe drejtues të universiteteve më të njohura në BeH dhe më gjerë. Meqë ra fjala, sot në Bosnje-Hercegovinë janë rreth 12 mijë shqiptarë, dhe ata padyshim përfaqësojnë një nga komponentët e rëndësishëm të identitetit të këtij vendi.
Organizohen në shoqata dhe klube shqiptare të udhëhequra nga bASHKëSIA shqiptare në Bosnjë dhe Hercegovinë, e themeluar në vitin 2000.
Në nëntor Të2022, u mbajt Kuvendi Zgjedhor e bASHKëSISë shqiptare në BeH, ku u zgjodhën anëtarët e rinj të Këshillit drejtues, ku përfshiheshin shqiptarë nga Maqedonia e Veriut, Kosova, Shqipëria, Mali i Zi, Lugina e Preshevës, me kryetaren E RE, magjistre e farmacisë, Elvira Dushi dhe znj. Virxhina Zhubi, gazetare, Në POZITë Të SekretareS Së përgjithshme. Pavarësisht paragjykimeve që shqiptarët i mbajnë gratë e tyre në hije, vetë FAKTI Që U ZGJODHëN gra si përfaqësuesE më të rëndësishme të BASHKëSISë, vetë fletpër rëndësinë që kanë gratë në SHOQëRINë SHQIPTARE SI dhe nuk LE vend për pretendim se gruaja shqiptare është e diskriminuar.
Elvira Dushi U lind dhe U rrit në Prishtinë, ku krEUSHKOLLëN fillorE dhe të mesmE Në GJUHëN SHQIPE. Në Sarajevë, në vitin 1991, ajo regjistROI studimet për farmaci, të cilat u detyrua t’i ndërpresë për shkak të fillimit të luftës dhe vazhdoi zhvillimin e saj profesional dhe akademik në Shkup, Maqedoni të Veriut, ku KRAHAS punëSIMIT Në AVIOKOMPANI ajrore të Maqedonisë si ekuipazh i kabinës, STUDIONTE farmaciNë në gjuhën maqedonase, në Universitetin “Shën Kirili dhe Metodi” në Shkup.
Për shkak të ngjarjeve fatkeqe në Kosovë në vitin 1999, ajo u detyrua të largohej nga Prishtina për në Sarajevë me FAMILJEN E SAJ, ku vazhdon të punojë në UNHCR dhe të vazhdojë studimet për farmaci në Universitetin e Sarajevës.
Pas mbarimit të studimeve, mr.ph. Elvira Dushi vazhdon jetën e saj në Sarajevë, ku REALIZOHET SI AFARISTE e suksesshme dhe nënë, SI DHE SI Kryetare e Odës së farmacISTëve të Kantonit tëBosnjës së mesme.
“Kam Nderinqëkomuniteti shqiptar në BeHma besoi këtë pozitëdhe njëpërgjegjësi të madhe E detyrë serioze të bëj rilidhjen e shqiptarëve që jetopjnë këtu, tëcilët janëpreokupu me përditshmërinën ndikimin e rrethanave aktuale jetësore, e krejtë kjo në mënyrë që të riaktivizoj Bashkësinë në drejtim të promovimit dhe ruajtjes së vlerave shqipatre, kulturën dhe traditat e popullit shqiptar dhe veçanërisht të gjuhës shqipe, te cilën gjeneratat e reja të komunitetit tonënë BeH janë duke e vënë ngadalë në plan të dytë. Të gjitha këto aktivitete synojnë të thyejnë paragjykimet ndaj shqiptarëve, të cilat transmetohen ndër popujt e BeH nga jehona e propagandës së dikurshme negative kundër shqiptarëve, dhe në këtë mënyrëtë njohin rëndësinë e „pakicës“ shqiptareme numër jo aq të vogël, pakicë e cila me punë të zellshme ka kontribuar dhe vazhdon të kontribuojë në zhvillimin e BeH-së dhe imazhin pozitiv të BeH-së në përgjithësi në rajon dhe në botë, „pakicë“ të cilën e klasifikuan padrejtësisht në kategorinë e “të tjerëve” dhe kështu kufizuan mundësinë që përfaqësuesit tanë të zgjedhur në mënyrë legjitime të kyqen në sjelljen e vendimeve të rëndësishme për këtë vend! Projektet tona fillëstare kanë qëllimin që të shoqërohen dhe të njoftohen brezat e kominitetit tonë, duke ruajtur kulturën dhe vlerat tradicionale, dhe më e rëndësishmja, duke percjellur gjuhën shqipe shumë të pasur me dialekte dhe thekse përkatëse.
Në këtë mënyrë duam të parandalojmë tendencat për përqarjen e shqiptarëve këtu në bazë të vendit ku ata kanë prejardhjen (komb që tashmë jeton në 6 shtete të ndryshme), për t’u përcjellë brezave të rinj vlerat që simbolizojnë kombin shqiptar (gjuha, flamuri, kultura dhe folklori si dhe datat e festat me rëndësi) dhe në atë mënyrë të përpiqemi të sfidojmë asimilimin e plotë.
Tani për tani, ne mbështetemi në përkrahjen e anëtarëve tanë dhe ne përkrahjen ebashkësive lokale zyrtare, me projekte modeste që na mundësojnë të hedhim hapa fillestarë në realizimin e planeve dhe projekteve edhe më të mëdha që kanë të bëjnë me ruajtjen e komunitetit tonë këtu dhe vlerave që ai me respekt i ruan. Natyrisht që shtetet fqinje dhe ato ku jetojnë shqiptarëtnë kuadër të programeve të tyre planifikojnë përkrahjen e diasporës në realizimin e projekteve të tilla dhe më gjerë. Prandaj është jashtëzakonisht me rëndësi që të jemi të eksponuar në media me aktivitetet tona në mënyrë që njerëzit të njohtohen me ato. Me këtë rast dua të falënderoj Agjencinë e Juaj për hapësirën e dedikuar për prezantimin e Bashkësisë sonë të komunitetit shqiptar në Bosnje dhe Hercegovinë, dhe në këtë mënyrë të tregohet e gjithë pasuria që e ndërton Bosnjën dhe Hercegovinën, jo vetëm me pasuritë dhe bukuritë e sajanatyrore, qytetet dhe historinë e begatshme, por edhe pasurinë nëpopuj që jetojnë dhe punojnë në të!”.
(Autorja është Kryetare e Bashkësiëshqiptare në Bosnjë dhe Hercegovinë)