Delvina KËRLUKU
Salajdin Salihu, shkrimtar, opinionist dhe pedagog. Është autor i disa librave me poezi, tregime, ese dhe studime. Merret edhe me përkthime letrare. Krijimet e tij janë shpërblyer me disa çmime kombëtare e ndërkombëtare dhe janë përfshirë në shumë antologji e panorama poetike shqiptare dhe të huaja. Janë përkthyer në gjuhët: anglisht, frëngjisht, gjermanisht, italisht, greqisht, turqisht, maqedonisht, boshnjakisht, ukrainisht, sllovenisht, në gjuhën malazeze, në gjuhën meksikane etj. Ka doktoruar për filologji. Është ligjërues në Universitetin e Tetovës.
KOHA: Kur kuptuat se shkrimi, përkatësisht poezia do të jetë fati Juaj jetësor?
SALIHU: Nuk kam përgjigje të saktë. Di që kam lexuar e shkruar që nga fëmijëria. Jam rritur mes librash, pranë një babai bibliofil. Mbase kjo ka ndikuar që të lexoj e të shkruaj. Mbase. Të shkruash që si fëmijë nuk është kusht për t’u bërë shkrimtar. Njoh plot shkrimtarë gjenialë që kanë filluar të shkruajnë shumë vonë. Përndryshe, dëshira e babait tim, pasioni dhe profesioni i të cilit lidhej me fizikën, ishte të ecja hapave të tij. Ai e donte letërsinë, kishte lexuar shumë kryevepra të letërsisë botërore, prandaj më mirëkuptoi kur ndoqa ëndrrën time – letërsinë. Më mirëkuptoi edhe kur e braktisa Fakultetin e Elektroteknikës, pas dy vite studimesh. Ishte ai që më kishte nxitur të lexoja vepra letrare. Biblioteka e shtëpisë ka pasur më shumë tituj nga letërsia, gjithsesi edhe nga fizika. Shumë enciklopedi të ilustruara, të shtrenjta: për historinë, qytetërimet, astronominë, gjeologjinë, fizikën, religjionet etj. Me sugjerimet e babait lexoja romane epope, me qindra faqe. Sot është zor të gjesh një të ri apo fëmijë që lexon “Lufta dhe paqja” të Tolstoit apo “Doni i Qetë” të Shollohovit. Im atë, me sa dukej, duke më nxitur të lexoja libra të “trashë”, më ngjallte dëshirën për lexim, që më vonë të më dukeshin të lehtë për t’i lexuar librat me nga 200 faqe.
KOHA: Fëmijëria është një nga kapituj më të veçantë të njeriut. Si ishte ky kapitull i jetës Tuaj dhe çka do të veçonit nga ajo pjesë që na e merr e kaluara?
SALIHU: Kam pasur fëmijëri të paqtë, të qetë, pa probleme ekzistenciale. Jam rritur me dashuri nga prindërit e mi. Kam jetuar në njëfarë kulle të fildishtë, rrethuar me libra. Kam jetuar më shumë në një botë të sajuar, se sa reale. Në botë librash. Më pas e vërejta se duhet të shihja edhe përtej kësaj bote. E them shpesh: nuk janë të lumtur fëmijët që trashëgojnë prej prindërve bibliotekë të pasur.
KOHA: A të kujtohen lojërat fëmijërore, si ishin ato dhe a ndjeni nostalgji?
SALIHU: I kujtoj shumë lodra që i kam pasur dhe ato që kam dashur t’i kem. Lodrat që nuk i kam pasur, më vonë, ua kam blerë fëmijëve të mi. Kam plotësuar një kërkesë të tyre dhe një dëshirë timen fëmijërore. Fëmijëria është botë e pasur me dëshira e iluzione, që i humbim përgjatë rrugëtimit jetësor. Ajo është krahasuar me “parajsën e humbur” për shkak të mëkateve prej të rrituri, drejt së cilës rendim gjithë jetën. Në këtë “botë të humbur” zbuloj imazhe që i japin kuptim jetës time dhe janë pjesë edhe e letërsisë që krijoj. Nëse flas për jetën e tanishme, mund të them, se është tepër prozaike, me pak befasi e aventura, me pak udhëtime, jete asketike. Aspak interesante për ta rrëfyer. Prandaj refuzoj që të flas për të, as nuk dua ta sajoj, që të duket më atraktive.
KOHA: Si e përkufizoni aktin e shkrimit. Dhe, a pajtohesh nëse themi se ky akt është fati i individëve të vetmuar që mbyllen në punëtoritë e tyre krijuese?
SALIHU: Krijimi është akt individual. Është proces vetmitarësh dhe ëndërrimtarësh. Krijimi është akt çlirimi, lirie, qëllim jetësor i njeriut që mendon. Është krijim përmasash të tjera ekzistenciale. Kur merresh me letërsi nuk ke nevojë për bashkëpunëtorë. Je i vetëm në sajimin e një bote nëpërmjet gjuhës. Procesi krijues është njëfarë misteri, që as shkrimtari nuk arrin ta deshifrojë. Kanë tentuar të hedhin dritë mbi këtë mister, por as vetë shkrimtarët nuk kanë qenë të sigurt nëse kanë thënë të vërtetën. Të shkruarit është proces i ndërlikuar. Nuk flas kur ulesh e shkruan, por para se të ulesh. Thuhet se dallimi ndërmjet shkrimtarit dhe zanatçiut është se i pari asnjëherë nuk arrin ta paramendojë fundin e veprës së tij. Krijimi është njëfarë procesi subkoshiental. I jap të drejtë Kunderës kur thotë se “vepra është më inteligjente se sa autori”. Autori shpesh zbulon gjëra interesante te vepra e tij, sikur atë ta kishte shkruar dikush tjetër. Misteret e bëjnë madhështor aktin e krijimit. Gjithçka fillon nga kaosi, për t’u krijuar kozmosi.
KOHA: A duhet të jemi akoma optimist se fjala artistike, si ushqim shpirtëror, do t’u mbijetojë të gjitha krizave, përfshi edhe krizën e leximit?
SALIHU: Besoj se veprat letrare do të lexohen përderisa mbi dhé do të jetë njeriu i fundit që ëndërron apo, siç thotë një poet, derisa ka një qiell që na dëgjon. Ne kemi nevojë për artin, sepse e zbut egërsinë brenda qenies njerëzore ose e vret egërsirën. Vetëdija mitologjike e ka shprehur nëpërmjet disa miteve. Orfeu, thotë miti, i zbuste edhe egërsirat me këngën e tij. Kurse sfinksi u shkatërrua kur e dëgjoi fjalën Njeri, siç e përshkruan bukur një poet. Ka dhe një legjendë mbresëlënëse që na e rrëfen Herodoti, se si Arioni u shpëtoi piratëve duke u hedhur në det dhe ku u shpëtua nga një delfin i mrekulluar nga kënga e tij. Poeti Tirteu i priu ushtrisë spartane me këngën e tij. Kjo tregon për forcën e madhe të artit që ndikonte në shpirtin e grekëve antikë, sikurse na flet edhe kënga e sirenave tek Odisea etj.
E keqja është se sot nuk lexojnë ata që paguhen për të lexuar. Unë jam profesor dhe paguhem për të lexuar.
KOHA: Çfarë duhet të bëjmë që librin ta shpëtojmë nga teknologjia informatike, e cila tashmë jo vetëm që ka globalizuar trurin tonë, por është bërë një e keqe e domosdoshme, pa të cilën, fatkeqësisht, përditshmëria jonë nuk mund të funksionojë?
SALIHU: Kalimi nga Galaktika Gutenberg në Galaktikën Digjitale manifestohet me trauma dhe me frikë. Mendoj se teknologjia nuk e dëmton leximin, as librin. Janë të tjerë faktorë që ndikojnë. Nuk e paragjykoj leximin e librave në formate digjitale. Personalisht pëlqej të lexoj librat e shtypur, por lexoj edhe libra digjital. Megjithatë, i përkas Galaktikës Gutenberg. Për mua leximi i një libri është njëfarë rituali. Dua të shijoj erën e librit dhe jo të kompjuterit. E keqja është se sot lexohen gjëra koti dhe pa gjykim kritik. Shumësia e informacioneve të kota është e barabartë me mungesën e informacionit. Përndryshe shkrimtarin nuk është se e ndihmon kushedi sa interneti. Kryeveprat e letërsisë janë krijuar kur nuk ka pasur as rrymë elektrike.
KOHA: Ku është letërsia shqipe në përgjithësi dhe ajo që krijohet në Maqedoni, në veçanti?
SALIHU: Letërsia shqipe është e bukur dhe me shumë vlera. Shumë libra janë përkthyer në gjuhë të huaja, përveç Kadaresë. Janë shkruar studime për to. Kjo thotë shumë për cilësinë e kësaj letërsie. Tjetër gjë është se sot dalin disa dhe e mohojnë gjithë letërsinë shqipe vetëm se ata nuk i përkthen askush. Madje dëgjohen edhe mallkime kundër Kadaresë sepse ua paska zënë vendin që mund të ishte i rezervuar edhe për ta! Në Maqedoni gjithashtu kemi krijues të shkëlqyer. S’do përmend emra, sepse më duhet të bëjë një listë të gjatë, por nuk mund ta harroj poeten Linditë Ahmeti. Mendoj se shpesh herë mohojmë tonën e bukur për gjëra koti të shkruara nga autorë jo shqiptarë.
KOHA: Shoqëria shqiptare sot është bërë një shoqëri e ndarë në bazë të preferencave politike, klanore, provinciale e kështu me radhë. Një ndarje e këtillë është shumë e dukshme edhe në mesin e komuniteti artistik, i cili është bërë pikë e pesë. Pse ndodh kjo dhe çfarë duhet të bëhet që punët ti kthejnë në binaret e duhura?
SALIHU: Mjerisht është ashtu sikurse thoni. Mendja provinciale nuk e do hapjen. Mendon se bota e saj është e duhura, më e mira, më e bukura dhe se gjithçka sillet rreth saj. Mos shkojmë shumë më larg: në mesin e “elitave” ka shumë provincializëm. P.sh. unë jam nga Tetova, por Shkupin e dua sa qytetin tim. Nuk kam frikë që Shkupi të bëhet qendër e vërtetë kulturore e shqiptarëve në Maqedoni. Do të kishin dobi të gjitha qytetet tjera. E keqja është se Shkupi shqiptar është katandisur si mos më keq. Kjo është shqetësuese. Qendër mund ta bëjnë njerëzit e dijes dhe jo të muskujve. Një qendër kulturore i “thith” potencialet intelektuale kudo ku janë. Një qendër kulturore nuk bëhet vetëm me “vendasit”, por edhe me të “natyralizuarit”. Mjerisht provincializmi na manifestohet kudo: në politikë, në kulturë, në arsim. Le t’i ketë Kumanova, Dibra apo ta zëmë Struga pesë ministra nëse e meritojnë. Po pesë ministra si Engjëll Koliqi, që mendonte shqiptarisht dhe jo provincialisht. Bëhet burri i botës ministër dhe mendon vetëm për katundin e tij. Nëse Kumanova është lënë pas dore, le të investojmë atje. Kështu bëhen punët e mëdha. Nëse dëshiron të punosh vetëm për katundin tënd, konkurro për plak katundi. Nëse dëshiron të punosh vetëm për qytetin tënd, konkurro për kryetar komune. Çfarë duhet bërë? Duhet të ndryshojë vetëdija jonë. Ky është proces që fillon nga fëmijëria. Thashë e dua Shkupin. E dini përse? Sepse im atë e donte pafundësisht. Kjo dashuri më është mbjellë nga fëmijëria. Kam bindjen se nxënësit tanë sot më shumë dinë për kontinentet tjera se sa për vendet që i kanë disa kilometra larg.
KOHA: Disa herë kemi bërë fjalë për krizën e leximit, ndërkaq krizë të botimeve nuk kemi. Është një absurd i veçantë, të cilin nuk e kemi trajtuar aq shumë. Kemi me qindra shkrimtarë që botojnë libra, ndërkaq kemi vetëm disa dhjetëra lexues. Nga kjo e dhënë del se nuk lexojnë as ata që botojnë. Pse ky absurd?
SALIHU: Realisht ne nuk e dimë sa lexohet dhe çfarë lexohet. Nuk është bërë ndonjë studim për leximin: çfarë lexohet më shumë, cilët janë shkaqet që e afrojnë apo e largojnë lexuesin nga libri etj. Në mungesë të këtyre hulumtimeve vetëm themi se “nuk lexohet”. Mbase është kështu. Ose më saktë: përshtypja ime është se vërtet lexohet pak dhe këtë e vërejmë nga mënyra se si flitet nëpër media, si shkruhet etj. Nga përvoja ime si ligjërues në Universitet mund të them se kemi studentë që janë lexues të pasionuar, siç kemi edhe prej atyre që lexojnë fare pak. Nuk mund t’i fusim të gjithë në një kornizë. Përgjithësisht kam bindjen se viteve të fundit duket se nuk i kushtohet vëmendje librit, i cili i bën dijet e qëndrueshme. As në media. Recensionet gazetareske janë shumë të rëndësishme. Sot nuk kemi emisione për librin, as suplemente për kulturë, po shuhen revistat kulturore. Si duket kemi punë më të mençura se sa leximi i librave. Merremi me gardërobat e striptiseve. Botimi është problem më vete. Autori është i rrjepur. Shumicës së botuesve, kuptohet me përjashtime, nuk u interesojnë autorët, por fondet e Ministrisë së Kulturës. Ka zhurmë vetëm kur del konkursi. Ideja ime është që në konkurse, të drejtë konkurrimi të kenë vetëm autorët. Më pas të kushtëzohen që librat t’i botojnë me shenjën e ndonjë shtëpie botuese. Botuesit serioz dhe korrekt ndaj autorit le të botojnë më shumë libra. Botuesve le t’u blihej pjesë e tirazhit të librave që i botojnë vetë. Kështu do të insistonin ta shpërndanin librin. Për sa i përket konkurseve të Ministrisë së Kulturës kjo është çështje më vete. Aty vendoset me kritere të dyshimta dhe nga njerëz që librin nuk e kanë pasion dhe as nuk e dinë se cili shkrimtar është diç e cili hiç. Deri më sot asnjëherë nuk janë bërë publike shifrat që ndahen për secilin projekt.
KOHA: Nuk kemi krizë vetëm të librit. Kriza ndjehet edhe në teatër, ku dominojnë tekstet e autorëve të huaj, ndërkaq fare nuk i përfillim autorët tanë. Ç’po ngjet në këtë sferë të kulturës sonë?
SALIHU: Disa vite i ndjek zhvillimet teatrore dhe mund të them se në Maqedoni kemi aktorë e aktore të shkëlqyera. Kemi regjisorë e dramaturgë të shkëlqyer. Kam parë shfaqje brilante nga trupat teatrore shqiptare të Maqedonisë. Në këtë sferë kemi komunikim më intensiv mbarëkombëtar, por jo sa do të duhej. Mendoj se teatrot nacionale duhet të kenë strategji për sa i takon dramaturgjisë kombëtare. Të shpallen konkurse, të stimulohen dramaturgët, të kenë në repertor dramën shqipe, por jo sa për ta pasur. Përse të mos ndahej një çmim i majmë për veprën më të mirë dramaturgjike shqiptare, me një juri kompetente. Ky çmim të financohej nga Ministria e Kulturës. Të jepet, për shembull, në kuadër të festivalit teatror të Dibrës, i cili është shumë reflektues, por mjerisht nuk përkrahet. Dibra është qyteti që jeton me festivalin. E kjo është mrekulli. Dua të përmend disa dramaturgë nga Maqedonia, me drojën se mund të harroj dikë, veprat e të cilëve meritojnë të vihen vazhdimisht në skenë, sikurse janë: Xhabir Ahmeti, Resul Shabani, Refet Abazi, Shkëlzen Halimi, Avni Halimi etj.
KOHA: Shpesh është konstatuar se vetë nuk i përfillim vlerat tona dhe vazhdimisht vajtojmë se ky apo ai i ka fajet. Ose: të gjithë na kanë faj, kurse ne jemi në rrugë të drejtë? A duhet ta themi njëherë e përgjithmonë të vërtetën?
SALIHU: Është pjekuri ta themi se për gjithçka fajtorë jemi vetë. Hedhja e fajit bëhet me qëllim që të na krijohet ndjenja e viktimës dhe të na humbet sensi për realitetin. Nuk kemi nevojë të imitojmë politikat serbe, që e folklorizuan vetëdijen serbe dhe e manipuluan. Ndoshta gaboj, por më duhet të them edhe diçka: shqiptarët janë ksenofilë më shumë se sa duhet. E mira është se nuk janë ksenofobë. Duket përherë aktual vargu i Kadaresë: “Botës i dhe emra perëndish, dritë ndan përreth për vete mban pishë” .
KOHA: Mjaft indiferent jemi edhe ndaj gjuhës sonë shqipe, të cilët e trajtojmë në mënyrën më të vrazhdë. Natyrisht, kjo është edhe pasojë e defekteve të arsimit, që nga fillorja e deri në universitet. Pse kjo indiferencë e kobshme?
SALIHU: Poeti J. Amihai e ka një varg: “Kur të gjithë më braktisën, gjuha mbeti me mua”. Gjuha nuk na braktis, përpos nëse kemi vendosur ta braktisim. Dhe cilën gjuhë se? Njërën ndër gjuhët themeltare të botës. Një gjuhë e mrekullueshme, që ka fuqinë mahnitëse për t’i sjellë sistemit tonë kulturor kryeveprat e letërsisë dhe mendimit botëror, por edhe të “prodhojë” letërsi të madhe. Kur them “gjuhë themeltare” nuk kaplohem nga ndonjë histeri. Këtë e kanë thënë studiues eminentë të huaj. Ndaj gjuhës duhet të sillemi me dashuri, sikurse ndaj çdo gjuhe, sepse janë pasuri e njerëzimit. Të shtoj dhe diçka: një gjuhëtar e tha bukur se duhet me urgjencë të kemi TOEFL për gjuhën shqipe.
KOHA: Shkrimtari dhe familja, një raport mjaft frymëzues, raport të cilin shumë gjeni me famë botërore nuk e preferuan. Sa familja të ka përkrahur në netët pa gjumë, derisa ju jeni zhytur në botën magjike të artit?
SALIHU: Familja gjithmonë i ka duruar teket e mia. Më ka kursyer prej shumë gjërave për të cilat më mungon aftësia. E kam tmerr të pres rend, të paguaj fatura, të nxjerr dokumente, kam probleme me oraret e fiksuara. Më duken torturuese. Prandaj i jam mirënjohës familjes që më mban, për sa është e mundur, larg tyre. Ime shoqe ka sakrifikuar shumë për mua dhe familjen. I kam bërë padrejtësi, por ashtu jam gatuar. Nuk është e lehtë që ta kesh pranë një njeri që merret me shkrime. Megjithatë kam bërë edhe unë sakrifica për familjen, me të cilën jam i lidhur shumë. Ajo është vatër qetësie. Jetoj me Valbonën dhe tre djemtë Gertin, Drinin dhe Drenin. Janë të mrekullueshëm. Djemtë e mi mos prisni t’i bëj gjeni, siç thonë të gjithë prindërit për fëmijët e tyre. Janë si fëmijët e tjerë. Për mua janë gjithçka. Tentoj t’i kuptoj. Ata janë para meje për një kohë dhe dua që ta ndjekin ëndrrën e tyre dhe jo ëndrrat e mia të parealizuara…
KOHA: Njerëzit më nuk shkruajnë letra, as kartolina për Vitin e Ri. Një lloj komunikim që sot pothuaj nuk e ekziston, por që ka qenë përplot me emocione? A do të thotë se edhe kjo mungesë po ndikon në tjetërsimin e individit?
SALIHU: Brezi ynë ka mall për këtë lloj komunikimi, por brezi i ri nuk ndjen kurrfarë nevoje për një komunikim të këtillë. Nuk duhet t’i paragjykojmë, por t’i kuptojmë. Koha e tyre është më pak interesante se sa e jona.
KOHA: Muzika dhe poezia, një kombinim i përsosur?!
SALIHU: Pa dyshim. Vargjet janë shoqëruar me muzikën. Poezia dhe muzika janë arte kohore. Kanë dhënë e kanë marrë ndërmjet tyre. Te lirika monodike, në Greqinë e lashtë, muzika ishte e lidhur ngushtë me poezinë dhe u quajt melike, e cila thuhet se lindi në Lesbos, ku krijuan të përjetshmit: Alkeu dhe Safo… Kjo lidhje haset edhe më vonë shumë dendur në letërsinë botërore, por edhe në atë shqiptare, sa do më duhej shumë hapësirë për ta sqaruar. Për mua muzika mbetet princesha e arteve. Sigurisht, jo ajo e idiotëve, që nuk më zgjon asnjë ndjenjë.
KOHA: Bashkimit shpirtëror i shqiptarëve. A është i mundur dhe në çfarë kushtesh?
SALIHU: I mundshëm po, por nuk di sa është i dëshirueshëm nga vetë shqiptarët. Kemi njëfarë arrogance të “qendrave” tona, të cilat, fatkeqësisht, janë provinca karshi qendrave kulturore rajonale. Disa “koka gjeniale” janë bërë rob stereotipash për zona të caktuara shqiptare. Kur i dëgjon se si flasin ke bindjen se në disa zona shqiptare jetojnë njerëz të pagdhendur nga dalta e qytetërimit. Komunikimin kulturor e kemi filluar mbrapsht. Sot komunikojnë lirshëm idiotësitë, por jo dhe vlerat. Shikoni “estradën” që është për mjerim. Nuk ka as muzikë, as tekst. Asgjë. E ata komunikojnë mrekullisht. Na lodhën “hitet mbarëkombëtare”. Mediat tona shumëfishojnë marrëzi, madje i intervistojnë derdimenët e këtillë edhe për çështje të rëndësishme socio – kulturore apo politike. E çfarë mund të thonë ata kur nuk kanë lexuar fare?
KOHA: Keni thënë se jeta është e mbushur me vuajtje, por a do të kishte poezi nëse jeta nuk do të ishte e mbushur me vuajtje?
SALIHU: Po do të kishte. Arti do komoditet dhe kohë të ngeshme. Krijuesi merr frymë lirshëm, thotë Mill, në atmosferë lirie. Nëse një krijues vuan për gjëra elementare ai, në njëfarë mënyre, do të harxhojë talentin për gjëra të parëndësishme. Nuk jam prej atyre që besoj se për të dashuruarit dhe ëndërrimtarët ka vend edhe në kasolle. Për mua është e mjerë një shoqëri që nuk çmon artistin.
KOHA: Çfarë është duke bërë Salajdin Salihu në planin artistik?
SALIHU: Shkruaj. E kam të gatshëm një libër për letërsinë botërore, që u refuzua nga Ministria e Kulturës, me justifikim qesharak. Se mos e kanë lexuar librin ata të komisionit! Nuk dua që të jem modest për punën që kam bërë. Është punë disavjeçare. Se mos ministria financoi Umberto Econ dhe e refuzoi librin tim. Edhe vjet e kishin hequr nga lista ata “nga lart”. Kjo më bëri të lumtur, kur e di se kush janë “të lartit”. E kam gati edhe një përmbledhje poetike. Nëse do të tregojë interesim ndonjë botues atëherë do ta botoj. Një libër me poezi edhe ashtu duhet të pres një kohë për t’u botuar. Një leksion që na ka dhënë Horaci. Edhe ashtu, viteve të fundit, më shumë mendoj se çfarë do të shkruaj dhe jo se çfarë do të botoj.
© Gazeta KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.