Feja është një faktor i rëndësishëm në formimin e identitetit kulturor të shqiptarëve, por edhe të etnive tjera. Por, predikimi i fesë sot është në krizë të madhe intelektuale. Predikuesit fetarë sikur kanë humbur kontaktin me realitetin ku jetojnë, ndoshta ngaqë përhapja e rrymave fanatike në mesin tonë i ka detyruar predikuesit tradicional të dalin nga foletë e tyre dhe të ballafaqohen me një realitet që ata nuk e njihnin sa duhet, me një realitet që ata ndoshta pa dashje e kishin bërë të mundshëm…
Bisedoi: Emir HAMZAI
Sead Zimeri është filozof shqiptar nga Maqedonia, që jeton dhe vepron në Norvegji. Studimet universitare dhe post-universitare i mbaroi në Oslo të Norvegjisë. Aktualisht është “visiting scholar” në Universitetin “Goethe” në Frankfurt. Përveç filozofisë moderne, të cilën e ligjëron, Zimeri ka studiuar gjuhët dhe filozofitë orientale, sidomos atë arabe dhe islame. Përmes shkrimeve të tij, ai është aktiv në jetën shoqërore dhe politike në Maqedoni dhe Kosovë.
KOHA: Si e kishte lexuar sot Marksi situatën politike tek shqiptarët?
ZIMERI: Kjo është një çështje e gjatë dhe e ndërlikuar, por gjithsesi Marksi do të shihte simptomet e eksploatimit (shfrytëzimit) kapitalist gjithandej. Kapitalizmi tek ne është në fazën grabitçare, të akumulimit primitiv të kapitalit ku nuk kursehet as djersa dhe as puna dërrmuese e punëtorit. Për më tepër, klasa kapitaliste te ne është në të njëjtën kohë edhe klasa politike dhe ata janë grabitçarët më të mëdhenj, prandaj edhe nuk ka siguri për punëtorët të cilët eksploatohen pa mëshirë, dhe shteti bën sikur nuk dëgjon dhe nuk sheh, dhe refuzon ta zbatojë ligjin, atje ku ka ligje për mbrojtjen e punëtorëve, sepse një zbatim i tillë i ligjit do të ishte kundër vetes dhe pasurive të tyre të “fituara” në mënyrë jo legjitime. Marksi sigurisht do të kërkonte përmbysjen e kësaj klase grabitçare shtetërore-kapitaliste, por ne në kushtet aktuale duhet ndër tjerash të kërkojmë ndarjen e pushtetit nga kapitali, rregullimin e kapitalizmit sidomos të marrëdhënieve mes punëtorëve dhe punëdhënësve.
KOHA: Në Maqedoninë e Veriut ekziston mendimi se hendeku i nacionalizmit akoma nuk është hequr,çka nuk është në rregull me multietnicizmin?
ZIMERI: Çështja e nacionalizmit nuk është tejkaluar tek ne dhe kjo po na sjell pasoja jashtëzakonisht të dëmshme për proceset e integrimit në shtet si qytetarë të vendit tonë. Nacionalizmi maqedonas lufton për një shtet nacional maqedonas. Ata luftojnë për një ideal të formimit të shtetit të tyre maqedonas. Nacionalizmi maqedonas ka objektiv dhe synim të qartë: formimi, zhvillimi dhe mbrojta e shtetit etnik maqedonas. Dhe nuk mund t’i fajësojmë ata për këtë lloj të nacionalizmit. Të gjitha shtetet nacionale janë formuar mbi këtë parim: shteti i përket një grupi të caktuar njerëzish, të cilët përmes krijimit të shtetit krijojnë edhe identitetin e tyre nacional, pasi që shteti krijon kushtet për kultivimin në mënyrë konsistente, organizative dhe financiare traditat romantike të nacionalizmit. Fashizmi krijohet kur nacionalizmi që realizohet në shtet mbetet romantik dhe kërkon të realizohet i plotë ashtu siç është nëpër kënga dhe folklore. Shteti nacionalist romantik në kuptimin që e thash këtu, pra është shtet totalitar sepse e vetmja mënyrë për të ekzistuar si i tillë është përmes ndonjë vizioni totalitar që mbahet me forcë. Në Maqedoni projekti “Shkupi 2014” ka qenë një përpjekje e tillë nacional romantike me ngjyrime fashiste sepse ishte një projekt i kulluar romantik që shteti dëshironte ta realizonte. Megjithatë ajo që po dua ta them është që ne shqiptarët jemi të dëmtuar dhe të diskriminuar që në fillim të kësaj beteje për shtet-formim. Do të pyesni, si? Nacionalizmi maqedonas kishte objektiv formimin e shtetit maqedonas. Nacionalizmi shqiptar në Maqedoninë e atëhershme, por edhe në Maqedoninë e Veriut sot, ishte pa objektiv shtetëror. Nacionalizmi shqiptar ishte i plagosur, fluturonte me një krah dhe ecte i çalosur. I mungonte objektivi kryesor i nacionalizmit modern, e që është shteti. Nacionalizmi shqiptar prandaj do të struket gjithnjë e më shumë në karakterin romantik të tij, ku heronjtë, figurat mitike nga e kaluara e largët apo e afërt, janë rikthyer dhe mbajnë gjallë një kujtesë po aq të sajuar sa ajo e maqedonasve të lashtë. Nuk është çështja thjesht mungesa apo papërgatitja politike e partive shqiptare. Unë e kuptoj plotësisht sikletin e partive shqiptare: ne jemi popull me traditë të lashtë dhe në momentin kur shqiptarët në vendet fqinje realizuan nacionalizmin e tyre ne dështuam. Përkundrazi ne u bëmë pjesë e një kornize nacionaliste shtetërore tjetër. Kemi dy alternativa në fakt: ose ta çojmë projektin nacionalist deri në fund dhe të shpallin shtetin tonë, ose të luftojmë për ta ndryshuar karakterin e shtetit, duke e bërë atë më pak nacionalist dhe më shumë qytetar. Pasi opsioni i parë më nuk është realistik, opsioni i dytë mbetet i vetmi opsion racional për ta ndjekur. Por, kjo kërkon një vetëdijesim politik nga partitë politike shqiptare, kërkon që ata të mos e përdorin gjuhën nacionaliste sepse ashtu krijojnë jo vetëm qytetarë vazhdimisht të frustruar, por edhe riprodhojnë kushtet për animositet ndëretnik si dhe qytetarin shqiptar e bëjnë të duket skizofrenik në raport me shtetin. Prandaj, unë besoj, mënyra më e mirë për të ecur përpara është ajo qytetare, ku të gjithë pavarësisht prapavijave etnike kultivojmë një gjuhë të përbashkët politike që adreson probleme të caktuara politike. Mendoj që është jashtëzakonisht e rëndësishme që edhe për problemet shqiptare, qytetari maqedonas, duhet të informohet dhe të përfshihet në zgjidhjen e tyre.
KOHA: Egzodi po diskutohet shume ne Maqedoni dhe Kosove, si e vlerësoni ikjen e shqiptareve ne Evrope?
ZIMERI: Ikja e shqiptarëve për mendimin tim është një tragjedi e vërtetë. Njerëzit përherë kanë kërkuar kushte më të mira të jetës, janë shpërngulur nga një vend në tjetrin. Por, kur dyndjet janë masive, në proporcion të ekzodeve, atëherë kemi të bëjmë jo thjesht me dëshirën për një jetë më të mirë diku tjetër, por me dëshirën, nëse mund ta quajmë dëshirë, për t’ikur nga ndonjë problem më i madh. Kur hebrenjtë u dyndën nga Egjipti ata nuk e bënë këtë sepse kërkonin jetë më të mirë ekonomike në Palestinë, por sepse dhuna ndaj tyre ishte e padurueshme. Tani fatmirësisht shqiptarët sot nuk dhunohen në atë formë, por dhuna ndaj shqiptarëve ka modalitete tjera. Ne kemi humbur shpresën se në vendet tona mund të bëhet më mirë. Kosova ndoshta është ilustrimi më i mirë për këtë: ata bënë luftë për Kosovën, dhanë gjithçka që kishin për të, që Kosova të bëhej e pavarur dhe që ata të jetonin në liri. Ata që luftuan heroikisht për vendin e tyre sot masovikisht po largohen nga aty. Nëse kjo tregon për diçka tregon për dështimin total të shtetit të Kosovës. Vjedhjet e buxhetit të shtetit, papunësia e madhe, nepotizmi, korrupsioni i shtrirë gjithandej, mungesa e spitaleve si dhe shërbimeve tjera të domosdoshme për jetë të dinjitetshme, punësimet e paligjshme dhe pa merita, me një fjalë, krijimi i një atmosfere të zymtë e të pashpresë detyron popullin të shpërngulet masovikisht.
KOHA: Sa reflekton feja tek shqiptarët në situatën aktuale dhe si duhet të jetë qasja e prijësve fetarë për të kryer misionin e tyre me dinjitet?
ZIMERI: Feja është një faktor i rëndësishëm në formimin e identitetit kulturor të shqiptarëve, por edhe të etnive tjera. Por, predikimi i fesë sot është në krizë të madhe intelektuale. Predikuesit fetarë sikur kanë humbur kontaktin me realitetin ku jetojnë, ndoshta ngaqë përhapja e rrymave fanatike në mesin tonë i ka detyruar predikuesit tradicional të dalin nga foletë e tyre dhe të ballafaqohen me një realitet që ata nuk e njihnin sa duhet, me një realitet që ata ndoshta pa dashje e kishin bërë të mundshëm. Prandaj kemi parë një rënie drastike të cilësisë së diskursit fetar në trevat tona ku diskutohen tema aq jo serioze dhe banale, kurse ata që hapin tema më serioze, censurohen rreptë, saqë vështirë të besohet se këta predikues kanë edhe përgatitjen elementare të domosdoshme për interpretimin e fesë në këtë shekull ku feja si fe vetëm është problem në vetvete. Kjo që përmenda këtu është vetëm një aspekt i krizës së fesë dhe është më i dukshmi, por kriza është më e thellë dhe ka të bëjë me mënyrën se si kuptohet feja dhe çfarë roli i përshkruhet asaj sot.
KOHA: Muri i Berlinit, ishte një fitore e shekullit XX (të themi kushtimisht), a mendon se kapitalizmi është duke dështuar ndaj mureve tjera të ngritura, siç janë luftërat në lindjen e mesme, kriza ekonomike, sulmet terroriste, etj?
ZIMERI: Kapitalizmi triumfoi dhe sot është forma dominante ekonomike në botë. Falë kapitalizmit shumë mure janë shembur, por edhe të tjerë janë krijuar. Muret që po i shohim gjithandej, janë pra reaksione jo kapitaliste, por reaksione ndaj kapitalizmit i cili nuk njeh barriera as shtetërore dhe as kulturore pasi që i shfrytëzon të gjithë punëtorët barabartë. Është kjo barazia e shfrytëzimit që i bënë vendet e përparuara të i kap paniku dhe të kërkojnë mbylljen e kufijve. Madje edhe partitë e majta që historikisht kanë qenë më të hapura ndaj imigrantëve e shohin të domosdoshme të ngrisin muret e tyre që t’i mbrojnë të drejtat e punëtorëve vendas nga punëtorët imigrant që janë të gatshëm të punojnë për paga më të vogla dhe kështu rrezikojnë t’i ulin pagat dhe standardin jetësor që është arritur në ato vende. Mllefi ndaj emigrantëve dhe refugjatëve, si dhe dëshira për të ngritur mure ndaj tyre nuk është mllef kulturor apo urrejtje irracionale pasi që ata i përkasin një kulture tjetër, pavarësisht që betejat bëhet në arenën kulture, por buron nga nevoja për t’i ruajtur standardet nga keqësimi i tyre. Kapitalizmi, pra është fajtor në mënyrë indirekte këtu dhe ndoshta rregullimi më i drejtë i tregut në arenën ndërkombëtare dhe solidarizimi me popujt tjerë do të krijonte më pak polarizime të tilla dhe më pak nevojë për mure virtuale.
KOHA: Zhizhek e patë shtruar si çështje bashkimin kombëtar. Sipas tij është e pakuptimtë të ekzistojnë dy shtete, kur është i njëjti grup etnik, i njëjti komb!A është më racionale që një komb të jetojë në dy shtete?
ZIMERI: Ideja e bashkimit kombëtar, nëse nuk përshkohet nga ndonjë ideal më i lartë vetvetiu nuk ka ndonjë domethënie të veçantë. Cilit ideal do t’i shërbente bashkimi kombëtar sot për shembull? Leksioni që duhet ta marrim është që ne, para së gjithash duhet të krijojmë kushte që shqiptarët të mos largohen kaq masivisht nga vendet e tyre. Ajo që nuk ka kurrfarë kuptimi është t’i bëjmë bashkë dy shtete të dështuara që të krijojmë një mega-shtet të dështuar. As Shqipëria dhe as Kosova aktualisht nuk kanë me çka të mburren. E di që analogjia që po ofroj këtu nuk është plotësisht e përshtatshme për krahasimin e vendeve, por imagjino sikur dy vëllezër që jetojnë pranë njëri tjetrit, por që të dytë jetojnë në kushte të mjera, të pashpresë dhe ku e vetmja dëshirë e tyre është të ikin sa më shpejtë nga shtëpitë dhe tokat e tyre dhe u kris ideja që po të bashkohen, po t’i bashkojnë forcat dhe pasuritë e tyre situata e tyre do të ndryshojë dhe do të përparojnë. Shpesh merret si shembull bashkimi i Gjermanisë, por ajo që harrohet këtu është se njëra anë e Gjermanisë ishte nga vendet më të zhvilluara dhe më të pasura në botë dhe integrimi i tyre shihej si mundësi për t’u zhvilluar edhe më shumë dhe më shpejtë. Së paku njëri nga shtetet shqiptare duhet të tregojë që ka mundësinë ta integrojë tjetrin, që tjetri të mos bëhet barrë edhe më e madhe ekonomike për tjetrin. Nuk dua të keqkuptohem këtu, sepse unë besoj plotësisht në vullnetin demokratik të popujve dhe nëse shqiptarët e dy shteteve sovrane shprehin vullnetin dhe dëshirën e tyre të bëhen bashkë, atëherë ata duhet të bëhen bashkë, pavarësisht se çka mendojnë fqinjët apo të tjerët.
KOHA: A është duke u zhvilluar mendimi filozofik tek shqiptarët?
ZIMERI: Nuk ka mendim filozofik ndër shqiptarë. Kemi filozofë aty-këtu, por mendimi filozofik apo ekzistenca e ndonjë shkolle filozofike nuk ekziston. Ndoshta një ditë edhe kjo do të ndryshohet. Shqiptarët nuk e kanë kultivuar filozofinë, madje ne kemi një qëndrim gati përbuzës ndaj filozofisë që nuk e kam hasur askund tjetër në këtë formë. Ne kur duam ta ofendojmë dikë i themi “mos filozofo” apo “shumë po filozofon”. Të filozofosh në kulturën shqiptare është ekuivalente me të folurit gjepura. Filozofia në fakt është forma më e lartë e të menduarit abstrakt, diskursi më i kulluar i arsyes.