Delvina KËRLUKU
Agim Leka u lind në janar të vitit 1963. Fillore e kreu në shkollën “Grigor Përliçev”, ndërsa të mesmen në gjimnazin “Zef Lush Marku”, Shkup. Më1986 kreu studimet deridiplomike në Fakultetin Filologjik të Universitetit “Sh. Qirili e Metodi”, Shkup. Më 1997 studimet pasdiplomike në Fakultetin Filologjik të Universitetit “Sh. Qirili e Metodi”, Shkup. Në vitin 2003 kreu studimet doktoriale në Fakultetin Filologjik të Universitetit “Sh. Qirili e Metodi”, Shkup dhe mbrojtja e disertacionit me temë “Semantika e dramës shqipe nga Santori deri te Floqi”. Karrierë akademike: 1988, i punësuar si stazhant në Fakultetin filologjik, Universiteti “Sh. Qirili e Metodi”, Shkup, pranë Katedrës për Gjuhë dhe Letërsi Shqiptare; 1990, i zgjedhur si asistent i ri pranë Katedrës për Gjuhë dhe Letërsi Shqiptare, Fakulteti filologjik, universiteti “Sh. Qirili e Metodi”, Shkup; 1997, i zgjedhur si asistent pranë Katedrës për Gjuhë dhe Letërsi Shqiptare, Fakulteti Filologjik, Universiteti “Sh. Qirili e Metodi”, Shkup; 2003, i zgjedhur si docent pranë Katedrës për Gjuhë dhe Letërsi Shqiptare, Fakulteti Filologjik, Universiteti “Sh. Qirili e Metodi”, Shkup për lëndët: Histori e letërsisë shqiptare dhe Stilistikë e poetikë e letërsisë shqiptare; 2012, i zgjedhur profesor inordinar pranë Katedrës për Gjuhë dhe Letërsi Shqiptare; 2017, i zgjedhur profesor ordinar pranë Katedrës për Gjuhë dhe Letërsi Shqiptare, për lëndët Teori e letërsisë dhe Letërsi botërore. Karrierë diplomatike: 2004 – 2009, Ambasador fuqiplotë i Republikës së Maqedonisë në Republikën arabe të Egjiptit. Ka pasur qëndrim studimor në SHBA, pjesëmarrës në konferenca ndërkombëtare. Angazhime në institucione dhe projekte tjera: 1986 – 1989, bashkëpunëtor i jashtëm i Shtëpisë botuese “Prosvetno dello” në Shkup; 1994, pjesëmarrje në projektin shkencor për vjelje dhe publikim të materialit folklorik nga trevat e Maqedonisë Perëndimore, financuar nga Ministria e Shkencës e RM; 2011 – 2017, nënkryetar i Këshillit programor të RTVM. Ka një mori librash mbi gjuhën shqipe dhe letërsinë.
KOHA: Në Maqedoni mbahen disa manifestime letrare, por një pjesë e tyre kanë karakter të theksuar lokal. Ky lokalizëm, sipas mendimit tuaj, sa e dëmton afirmimin e vlerave të vërteta kombëtare?
LEKA: Jo, unë e mendoj të kundërtën. Kujtoj se manifestimet e këtilla nuk mund ta dëmtojnë as afirmimin e as krijimin e vlerave të mirëfillta kombëtare. Ato mund të konsiderohen si një nga përbërësit e mozaikut kulturor mbarëkombëtar. Manifestime të këtilla, dhe atë jo vetëm letrare, por përgjithësisht kulturore, mbahen në mbarë botën. Ato zakonisht ndërlidhen me turizmin, por jo vetëm. Organizohen dhe financohen, kryesisht, nga arka e komunës, apo bashkësisë, varësisht nga sistemi organizativ i pushtetit lokal, por jo rrallë mbështeten financiarisht edhe nga pushteti qendror. Qëllimi kryesor është prezantimi dhe promovimi i vlerave kulturore të një areali më të ngushtë gjeografik, që e dallon nga të tjerët brenda kufijve etnikë. Pra, autoritetet lokale përgatisin dhe shfaqin më të mirën nga ajo zonë përpara publikut artdashës. Qëllimi nuk është këtu që këto vlera të prezantohen përpara publikut lokal, por përpara mysafirëve që vijnë enkas për t’i shijuar këto vlera. Ta zëmë Takimet poetike të Karadakut duhet t’i tubojë krijuesit më të mirë të zonës që të prezantohen para artdashësve nga të gjitha trevat shqiptare. Si ky mund të numërohen edhe disa takime të tjera, si ato të Gërçarit, të Rekës etj., që nuk janë letrare, por kanë karakter më tepër social dhe etnografik. E përsëris se nuk kemi dëm nga këto lloj manifestimesh, përkundrazi, duhet të nxiten të gjithë pushtetarët lokalë që secili, brenda ingjerencave dhe mundësive, të organizojë manifestime të këtilla, siç janë takimet me shkrimtarë, karnavale të ndryshme apo organizime tradicionale dasmash dhe të shfaqjeve të tjera me karakter kulturor.
KOHA: Ministria e Kulturës mbështet botimin e dorëshkrimeve të autorëve shqiptarë në Maqedoni, por ne ballafaqohemi me një absurd: Këto dorëshkrime të shndërruara në libra nuk i gjen as me pishë. Kjo dukuri të çon të mendosh, se ndodhin abuzime. Ç’duhet bërë për ta ç‘rrënjosur këtë fenomen abuzimi. Ose të jem më konkrete, ku shkojnë këto para të ministrisë?
LEKA: Se ku shkojnë këto para unë nuk mund ta di, sepse nuk kam qasje në këto procese. Mbase duhet të pyesni dikë nga ministria përkatëse, i cili me kompetencë do të mund të përgjigjet se si realizohen marrëveshjet autor/ botues/ ministri. Mund që keni të drejtë kur dyshoni për keqpërdorime eventuale, por nuk dua të spekuloj, përderisa nuk kam prova në dorë. Kam dëgjuar se shumë tituj nga Projekti qeveritar për përkthim të një mijë titujve të librave shkencorë, të cilat përktheheshin nga anglishtja në maqedonisht e pastaj nga maqedonishtja në shqip, nga përkthyes tejet të dobët e joseriozë, thuhej se botohen në një mijë kopje e në fakt shiteshin në treg vetëm disa qindra, (e kam fjalën për botimet në shqip). Kujtoj se ka indikacione për keqpërdorime dhe organet kompetente duhet të bëjnë hetim serioz.
KOHA: A mund të hiqni një paralele në mes të shkrimit shqiptar në Maqedoni, të Kosovës dhe Shqipërisë, sa u përket vlerave artiste?
LEKA: Për arsye tashmë të njohura dihet se penat më të mëdha e më të forta veprojnë në Shqipëri, pastaj në Kosovë dhe në fund në Maqedoni e Mal të Zi. Për këtë kanë ndikuar shumë rrethana shoqërore e politike, përhapja e arsimit, rrjetit të shkollave, mediave etj, etj. Kjo nuk ka të bëjë me standardin jetësor dhe kushtet ekonomike, por nga shkalla e kulturës, vetëdijes, intelektit dhe dhënies së prioriteteve. Prodhimtaria letrare fatmirësisht nuk varet edhe nga shkalla e lirisë. Përkundrazi, në kushte të mungesës së lirisë ndodhin shpërthime të fuqishme letrare e artistike dhe shënohen prurje fantastike në rrafsh estetik. Për shembull, ajo që krijohet sot në Maqedoni, as përafërsisht nuk mund të krahasohet me atë që ishte produksion letrar në vitet e ’70 të shekullit të kaluar, kuptohet për sa u përket vlerave artistike dhe estetike. Kjo që po ndodh sot është thjesht mjerim. Nuk e kam fjalën vetëm për shterpësinë e krijuesve letrarë, por edhe të atyre që bëjnë art filmik, teatror, muzikor, figurativ etj. Si duket muzat që moti e kanë braktisur këtë vend dhe thjesht, ngjarje të mëdha historike ngelin pa u transponuar artistikisht në ndonjërin nga mediumet e lartpërmendura.
KOHA: Ju keni qenë ambasador në Egjipt, një shtet me traditë të madhe kulturore, mjafton këtu të përmendim piramidat e kohës. Si e gjetët Egjiptin Ju në planin e përkujdesjes për këto tradita?
LEKA: Unë qëndrova në Republikën Arabe të Egjiptit për katër vjet, që nga dhjetori i vitit 2004 e gjer në gusht të vitit 2009. Për mua qe një përvojë e re dhe shumë e shtrenjtë, për arsye se fillova të praktikoj një zeje të re, siç është diplomacia, por edhe se u njoha më përafërt me një kulturë të lashtë, siç është ajo egjiptase, dhe një tjetër, e kohërave më të reja, siç është kultura islame. Kisha lexuar shumë për të dyjat, por kur i shikon edhe i percepton konkretisht, përjetimi është krejt ndryshe. Egjipti është një vend i madh me popullsi mbi tetëdhjetë milionëshe. Është e pamundur për një kohë aq të shkurtër ta shkelësh cep më cep, e të futesh në të gjitha skutat e tij. Ajo që të bie menjëherë në sy është se brenda atyre kufijve jeton një popull i mrekullueshëm e shumë paqësor. Mjerisht, i ndarë në dy klasë sociale, ku dominon ajo e varfra, dhe një pakicë e njerëzve skajshmërisht të pasur. Kontrastet janë kolosale dhe të dhembshme. Ai vend, me resurset që ka, po të udhëhiqet nga politikanë të ndershëm e vizionarë për një kohë të shkurtër mund t’i thotë “lamtumirë” vobekësisë ekstreme. Korrupsioni i kastave udhëheqëse fatkeqësisht e ka katandisur në këtë gjendje të mjerueshme e me perspektivë të zymtë. Natyra i ka dhuruar shumë. Mjafton ta përmendim Nilin, i cili për atë vend simbolizon vetë jetën. Për shkak të rendimenteve të larta që jep toka e mbjell me gjithëfarë kulturash anembanë lumit Nil dhe të korrave e të vjelave që bëhen dy ose tri herë brenda vitit, ky vend ka qenë shumë i lakmuar e pastaj edhe i pushtuar nga fuqitë më të mëdha të kohës, siç ishte Perandoria Romake, ajo Osmane, e Britanisë së Madhe e asaj të Napoleonit etj. Të gjithë këta pushtues kanë lënë gjurmë të veta, andaj ky vend është përplot me monumente, tempuj dhe godina të ndryshme me stile të larmishme arkitektonike. Sigurisht që dominojnë ato të kohës së faraonëve dhe islamiket, por nuk janë të pakta edhe ato të kulturave tjera. Andaj Egjipti zhvillon dhe ofron turizëm gjithësezonal, sepse nuk varet vetëm nga plazhet dhe resorët bregdetare, të cilat janë të mrekullueshme, por janë aty piramidat e shumta, pikat tjera arkeologjike, tok me muzetë dhe galeritë e shumta. Edhe në këtë vend, pra, turizmi konsiderohet industri, gjegjësisht kontribues i madh për mbushjen e arkës së shtetit.
KOHA: Egjipti është themeluar nga dinastia shqiptare e Mehmed Aliut. Cilat janë gjurmët e kësaj dinastie?
LEKA: Djali i ri i lindur në Kavallë (në Greqinë e sotme) në familje me origjinë nga Zemblaku i Korçës, si zabit i shkathtë, e më pas edhe shumë i suksesshëm si zabit e tagrambledhës, u bie menjëherë në sy autoriteteve osmane, të cilët i ofrojnë ofiqe më të larta. Kulmin e arrin kur Porta e Lartë e emëron si guvernator për Egjiptin, pasi kishte korrur suksese të shumtë në betejat kundër luftëtarëve të Napoleon Bonapartit. Me t’u vendosur aty, më vitin 1805, ai e themelon Egjiptin modern, e kjo thuhet kështu për shkak të sistemit politik që e instalon ai, me në krye Parlamentin, si organin më të lartë qeverisës, që e kishin vetëm disa vende evropiane, ndërkaq për botën islame e afrikane, të cilat qeveriseshin në mënyrë absolutiste nga sulltanët e tyre, kjo ishte diçka fare e re dhe shumë moderne. Andaj thuhet se meritat i takojnë atij vetë, e pastaj trashëgimtarëve të tij, të cilët jo vetëm që e vazhduan, por edhe e thelluan kulturën e parlamentarizmit deri tek pinjolli i fundit, mbreti Faruk. Mund të flitet gjerë e gjatë për këtë burrështetas, të cilin kronikanët e kohës e cilësuan si luan dhe dhelpër e orientit, por, për shkak të natyrës së intervistës nuk do të ndalem më gjatë në përshkrimin e të bëmave të këtij prijësi, i cili, po mos t’ishte presioni i fuqive të mëdha, Francë e Angli, dhe i arsyeve tjera konjukturale, qe gati ta nënshtrojë vetë Stambollin.
KOHA: Gamal Abdel Nasser bëri përmbysjen e dinastisë shqiptare, duke rrëzuar nga froni mbretin Faruk. E dëmtoi apo e ndihmoi ky revolucion shtetin e Egjiptit?
LEKA: Kjo është çështje percepcioni. Varet nga ç‘kënd e shikon këtë ndryshim të madh politik. Është e vërtetë se Mbreti Faruk qe dhënë shumë pas qejfeve dhe harxhonte me teprime nga buxheti, për të kënaqur pasionet e tij hedoniste. Këtë e kam mësuar nga rrëfimet e mbesave të Mbretit Zog, të cilat, pasi u pushtua Shqipëria nga fashistët italianë, ikën dhe u strehuan për një kohë të caktuar në oborrin e Farukut dhe aty e njohën nga afër. Duke i parë këto babëzillëqe Zogu ia kishte tërhequr vërejtjen, duke e këshilluar si duhet qeverisur për së mbari. Varfëria e skajshme, pabarazia sociale, kushtet e mjerueshme për jetesë, çdo ditë e më tepër e shtonin revoltën në popull, i cili mezi priste që të dalë dikush e ta përmbys atë sistem të kalbur e të ndërtojë një shoqëri të re mbi baza të barazisë sociale e politike. Naseri diti ta shfrytëzojë këtë pakënaqësi dhe ta orientojë drejt një revolucioni popullor, që përfundoi me dëbimin e mbretit dhe instalimin e një sistemi të ri politik, bazuar në modelet e shteteve komuniste të Evropës Lindore, me ca specifika, konform realitetit shoqëror të vendit. Shtresave të varfra iu mundësua të kenë më shumë qasje për shkollim dhe afirmim, por rëndë e pësoi ajo klasë që e mbante vendin për aristokraci të vendit. Brenda kësaj klase bënin pjesë edhe shumë familje shqiptare, që historikisht kishin qenë të privilegjuar dhe kishin zënë pozita të larta në administratën e vendit. Të parët shqiptarë kishin ardhur bashkë me Muhamed Aliun, si gardianë të tij, e më pas pa reshtur kishin zbarkuar edhe shumë të tjerë, nga të gjitha trevat shqiptare, për ta ndihmuar ngritjen dhe konsolidimin e shtetit, po edhe për të gjetur jetë më të mirë. Me ikjen e Mbretit Faruk ikën edhe ata, së pari në Turqi, e më pas në Amerikë e Australi. Tani kanë ngel fare pak, të dërmuar ekonomikisht e të harruar nga vendi amë. Vetëm disa pleq e plaka e kujtojnë origjinën, por nuk e flasin gjuhën e nuk i kultivojnë më doket e traditat shqiptare.
KOHA: Ç’mund të na flisni për pozitën shoqërore të koptëve të krishterë në Egjiptin kryesisht mysliman?
LEKA: Ata përbëjnë dhjetë përqindëshin e numrit të përgjithshëm të popullsisë. Nëse ky vend numëron tetëdhjetë e pesë milionë banorë atëherë i bie se tetë milionë e gjysmë janë të krishterë, që nuk është edhe numër aq i vogël. Nuk mund të them se sa janë të diskriminuar, sepse edhe vetë ata pak flasin për këtë gjë. Nuk dëgjojmë se ngrenë zë, përveç kur sulmohen nga ndonjë fanatik, ekstremist, mysliman, ose kur u dëmtohet prona ose objektet e kultit. Duke qenë pakicë, si kudo në botë, mund ta marrim me mend se nuk i gëzojnë të gjitha të drejtat në shkallën e qindpërqindshit, por e di se ka shumë koptë që janë biznesmenë të suksesshëm, që udhëheqin me kompani të mëdha, ku punojnë kryesisht egjiptianë të krishterë, dhe ka, po ashtu shumë të tillë që janë ngritur në shkallët më të larta të politikës, duke udhëhequr me poste të larta.
KOHA: A do t’i ktheheshit po t’u jepej rasti i misionit të diplomatit dhe në cilin vend do të preferonit të ishit?
LEKA: Po, gjithsesi. Unë e dua edhe atë profesion, po aq sa titullin profesor, dhe më ka ardhur mirë kur kam dëgjuar nga diplomatë më të regjur se e bëj mirë atë punë. Besimi që m’u dha për herën e parë që ta përfaqësoj vendin tonë në një qendër diplomatike, siç është Kajro, i cili radhitet ndër dhjetë destinacionet më të rëndësishme diplomatike të botës, qe një privilegj dhe sfidë e madhe njëkohësisht. Gjatë qëndrimit katërvjeçar mësova shumë dhe u pajisa me dije e njohuri nga kjo fushë, të cilat nuk i gjen as nëpër libra e as në faqe të internetit. Thjesht duhet të rrish në mesin e njerëzve të mëdhenj të kësaj fushe për ta përftuar këtë eksperiencë të shtrenjtë. Në Kajro janë vendosur rreth njëqind e pesëdhjetë përfaqësi konsulore e diplomatike, pothuaj nga çdo vend i botës, dhe unë kam pasur marrëdhënie të shkëlqyera me më shumë se gjysmën e tyre, të cilat njohje më pas kanë përfunduar në marrëdhënie të ngushta miqësore private. Meqë më pyesni për dëshira, se cilin destinacion do ta kisha parapëlqyer, duke njohur veten, kapacitetet personale, por edhe nevojën shoqërore, kujtoj se më së miri do të kisha funksionuar në ndonjë mision. Marrëdhëniet multilaterarele më joshin më shumë se ato bilateralet. Po të më falej besimi me shumë dëshirë dhe përgjegjësi do ta kisha përzgjedhur, për shembull, postin e ambasadorit në organizma siç janë: NATO, OKB, ose OSBE.
KOHA: Në Katedrën e Gjuhës dhe Letërsisë Shqiptare pranë Fakultetit Filologjik – “Bllazhe Koneski”, në Shkup, ndjehet mungesë e madhe e kuadrit pedagogjik. Sa reflektohet kjo mungesë, te cilësia e mësimdhënies. Dhe a ka gjasa të përmirësohet kjo gjendje, me këto ndryshime në shoqëri?
LEKA: Është shumë e vërtetë se ka kohë që ndjehet mungesë e madhe kuadri dhe kjo po zgjat tepër shumë. Sigurisht që lë prapa shumë pasoja për sa i përket mbarëvajtjes dhe cilësisë së mësimdhënies. Nuk di të them vallë do përmirësohet gjendja, sepse nuk shoh se po ndodhin ndryshime pozitive në shoqëri. Për këtë çerek shekulli veprimtarie në Maqedoni të pavarur, Katedrën e kanë vizituar Presidenti i vendit, delegacioni i Bibliotekës së Kongresit nga SHBA, ambasadori i Gjermanisë në Shkup, e ndonjë tjetër, por asnjëherë nuk është vizituar nga ndonjë ambasador shqiptar, nga ministër shqiptar i arsimit, apo ndonjë zyrtar tjetër i lartë shqiptar, ndërkaq kjo Katedër deri në vitin 1997 ishte institucioni më i lartë arsimor në RM. Çfarë të thuhet më shumë?!
KOHA: Z.Leka, t’i kthehemi jetës tuaj normale, në shoqëri me shokët dhe familjarët, sa e rëndësishme është familja dhe shoqëria, për Ju dhe sa i përkushtoheni asaj?
LEKA: Kujtoj se jo vetëm për mua, por për gjithsecilin nga ne, familja dhe shoqëria kanë një rëndësi primare për ta kuptimësuar jetën, për ta bërë atë më përmbajtësore dhe më cilësore. Të kesh në krah një bashkëshorte të fortë dhe të përkorë për realizimin e detyrave profesionale, është një garanci e fuqishme për sukses dhe mbarëvajtje. Pastaj janë fëmijët, të cilët me mirëkuptimin dhe mirëdashjen e tyre ta bëjnë jetën më të lehtë dhe më të lumtur, dhe unë publikisht dua ta them se u jam shumë mirënjohës. Me shokët puna qëndron pak më ndryshe: përderisa anëtarët e familjes e të fisit nuk mund t’i përzgjedhësh e t’i ndërrosh, shokët vijnë e shkojnë, varësisht nga interesat e ndërsjella, puna në projekte të përbashkëta, lufta e përbashkët drejt idealeve të njëjta dhe vizioneve të njëjta. Kur e shikon se shoku, për këtë ose atë arsye i tradhton këto besëlidhje, s’të mbetet tjetër përveç shprehjes së zhgënjimit të thellë dhe të mërzisë se pse duhej të shkonte e gjithë kjo miqësi në theqafje. Kur shikon se shokut apo kolegut në njëfarë mënyre i bëhesh pengesë për kryerjen e punëve të pandershme, thjesht duhet të tërhiqesh e të vazhdosh të çash vet nëpër jetën e trazuar përplot me kurthe e kërcënime. Në fund të fundit, si njerëz me vertikalitet moral e intelektual, duhet medoemos të qëndrojmë stoikë, të patundur e të pathyeshëm në rrugën drejt progresit dhe lavdisë së amshueshme.
© Gazeta KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara