Shkas për të risjellë këtë recension mbi romanin “I kujt ishte Joni?” të Refet Abazit, botuar fillimisht në vitin 2006, është kërshëria dhe interesimi (përmes përkthimit brilant të Fatbardha Shehut) për të depërtuar kjo vepër edhe te lexuesit maqedonas. Romani “I kuj ishte Joni” („Чиј беше Јон“) u botua dhe promovua në dhjetor të vitit të kaluar, me ç’rast pati një jehonë të mirë në mediat maqedonishtfolëse
Nga Salajdin SALIU
Zhak Preveri s’arriti të rrëfente jetën e tij, sepse iu duk e pamundshme. Ernesto Sabato u përpoq të shkruante autobiografi, por krijoi një vepër letrare. Me gjasë kështu i ndodhi Refet Abazit i cili, mbase, dëshiroi që të rrëfente jetën e tij me gjuhën e simboleve…
“I kujt ishte Joni”, nuk është libër autobiografik që kënaq kërshërinë e fansave të artistit të njohur. Nuk është libër që ta heq mërzinë dhe që të argëton. Është prozë që trondit. Si lexues e pranojmë këtë tronditje estetike, sepse ndjejmë edhe tronditjet që kanë ndodhur brenda nesh; ndjejmë tronditjet e një kohe të jetuar, që na shfaqet vrullshëm nëpërmjet rrëfimit të një të zgjedhuri të Hyut, madhështia e të cilit provohet në vuajtje… Gjithçka fillon si në film. Një fëmijë i vogël vallëzon krahëhapur nëpër shi dhe komunikon me qiellin, me shfaqjet e natyrës, me misteret e saj… Më vonë, një njeri, pak më i rritur, që në fakt është po i njëjti, luhatet në kolovajzë, në këtë ndërlidhje mes tokës që e tërheq dhe qiellit që i dërgon kumte.
Pastaj renditen skena të tjera. Janë reminishenca, ëndrra apo fantazi të një të “kapërcyeri” me emrin Jon, të cilit i pëlqen vetmia, librat, bota e sajuar… i pëlqen Qielli, ku kthehet Shpirti, si Pronë e Zotit, teksa trupi shkrihet në tokë, kurse Njeriu jeton në kujtimet e atyre që e kanë dashur. Teksa lexojmë librin ne kthehemi në të kaluarën tonë. Koha jonë nuk matet me orën e zakonshme. Ndalemi te burimi i fantazisë poetike – tek fëmijëria. A nuk është poeti si fëmija? A nuk thuhet se “fëmija krijon një botë fantazie nëpërmjet lojës, ku investon ngarkesë emocionale, teksa i rrituri, për dallim nga ai, nuk luan, por fantazon?” (Frojd).
Edhe autori i librit “I kujt ishte Joni” fantazon. Kur them kështu, me gjasë, mund që të keqkuptohem nga ata që librin e konsiderojnë si autobiografik. Por brenda kësaj fantazie nuk është vetëm ajo që synohet, nuk janë vetëm dëshirat e paplotësuara, por edhe e përjetuara. “Nuk ka asgjë më fantastike se sa realiteti” (Dostojevski)… Fantazojnë të zhgënjyerit, ata që ndjejnë fuqimisht dhimbjen kozmike, teksa të lumturit kënaqen me idetë dhe ndjenjat e gatshme… Më pas renditen skena të tjera, ca reflektime të largëta si në tragjeditë antike, ku pleqtë lyejnë fytyrën me gjak; ose si në baladat e moçme ku i gjalli udhëton dhe komunikon me të vdekurin; apo si në mitet popullore shqiptare me kuçedra që strehohen nën plepa të goditur nga rrufeja. Autori ka qenë pjesë e këtyre skenave që shfaqen në “vendin e shenjtë” të quajtur skenë; aty ku, sikurse thotë narratori “je plotësisht i pambrojtur, pasi nuk ke lëkurë, je vetëm gjak dhe për këtë lëndohesh lehtë”. Ca nga këto skena, me gjasë, kanë ndodhur edhe në jetën e autorit të librit. Megjithatë, këto i rrëfen Joni, kurse Joni nuk është autori. Ai mund të jetë edhe njëri nga ne që e lexojmë këtë libër…
“I kujt ishte Joni?” Kësaj pyetjeje, ndoshta, kurrë nuk do t’i përgjigjemi saktësisht. Joni nuk është plotësisht as i prindërve, as i të afërmëve edhe pse rrënjët i ka në vuajtjet e të parëve. Joni synon të jetë i vetvetes, synon qiellin; dëshiron ta shikojë botën nga pozicioni i Albatrosit, të princit të rreve me emrin Bodler… Kur Hyu i harxhoi të gjitha dhuratat, ëndërrimtarit, që zakonisht vjen me vonesë, i dha vetëm qiellin… Joni pretendon qiellin, këtë ekran të çuditshëm me skena dhembjeje, trishtimi, vuajtjeje dhe dashurie… Tetë rrëfimet në këtë libër, që krijojnë një tërësi, janë “arkiv përjetimesh e ngjarjesh” që rrëfehen me gjuhën e simboleve. Tetë rrëfimet krijojnë librin mbi kënaqësinë e fluturimit. Ky fluturim estetik është gjakim, por edhe mallkim, edhe liri personale, edhe sfidë, edhe tmerr – është jetë… Një rrëfim tronditës është “Vogëlushja që fluturonte”. Na bën të qajmë, na bën më njerëzor, na zgjon dashurinë e prindit për vogëlushen që kurrë s’e ka parë, por që e ndjen praninë e saj engjëllore, në rrethanat kur vdekja nuk është tmerr por fat.
Duket sikur shikojmë fluturimin e një vogëlusheje, një fluture apo një shpirti, që e mbush me jetë një të përvuajtur me mijëra arsye për t’iu dorëzuar pushtetit të vdekjes dhe me një rrugëdalje – të komunikojë me qiellin, të gjejë shpëtimin te fantazia. A nuk ishte fantazia që e shpëtoi humanoidin nga vdekja? Pastaj një tjetër sekuencë. Një i ri, grillat në mes, kurse matanë një grua fatkeqe që fsheh dhembjen; një grua e cila është e gatshme të harxhojë një jetë në pritje të burrit, ashtu sikurse Penelopa e Homerit, teksa më parë ishte rebeluar kundër rreptësisë fisnore si Antigonë e Sofokliut. Kjo është ajo gruaja malësore, e fisme, ndoshta e pagdhendur nga “dalta e qytetërimit”, por me një zgjuarsi dhe fisnikëri të lindur dhe të trashëguar. Kjo është gruaja – shtylla e familjes tradicionale tetovare ku humbte individi karshi kodeve morale fisnore, ku mbisundonte rregulli, por jo dhe dhuna; ku kishte një tolerancë dhe dashuri të thellë dhe një drojë për ta shprehur atë dashuri.
“I kujt ishte Joni?” është rrëfim i atyre që kanë zgjedhur rrugën më të vështirë jetësore – të dashurojnë edhe atëherë kur kanë shumë arsye për të urryer. Një rrëfim për ata që e pranojnë vdekjen por jo poshtërimin teksa ruajnë brenda vetes besimin e patundur te Zoti. Një rrëfim plot ekstrakt njerëzor dhe tolerancë, për të cilin kanë aq nevojë njerëzit e këtij nënqielli dhe të këtij gadishulli. Një rrëfim mbi rrëfimin e njerëzve që rrëfejnë për t’u çliruar. Një rrëfim për të mbajtur gjallë kujtimin për të dashurit që shkojnë në qiell me një buzëqeshje të ngrirë.
Një rrëfim i atyre që i besojnë parandjenjës – lidhjes misterioze me njerëzit; kumteve të pashpjegueshme nga racionalizmi… Ka në këtë rrëfim ecje nëpër kohëra, udhëtime drejt zemrës së tokës, në dimensioned e një tejbote, hyrje – dalje nëpër jetë e vdekje. Ka dhe refleksione mbi skajshmëritë – sikundër janë lufta dhe paqja, dashuria dhe urrejtja, zjarri dhe uji, krimi dhe ndëshkimi, burgu dhe liria, vajza dhe vdekja, dervishi dhe vdekja… Ka në këtë rrëfim fatalitet si në tragjeditë antike, ku njerëzit ngushëllohen pas tmerreve që u ndodhin, teksa besojnë se ky ka qenë fati i paracaktuar “atje lart”, ku kurdiset “ora hyjnore” e secilit… Kur e lexojmë këtë prozë, mbase, mund të mësojmë më shumë për mjeshtrinë e Refet Abazit në realizimin e roleve në skenë. Personazhet, para se t’i luajë, ai i gjen tek ata që i ka njohur dhe i ka ringjallur brenda qenies së tij…
Refet Abazi mund të mburret se e ka pasur një libër, sepse, sikundër thotë Joni, “gjërat që mund t’i japim dhe t’i dhurojmë mund të themi se kanë qenë tonat”. Tani libri është i lexuesit. Tani libri bën jetë autonome nga shkrimtari… Nëse deri tani ka qenë aktori Refet Abazi, i cili ka shkëlqyer në skenat teatrore, tani erdhi edhe shkrimtari Refet Abazi dhe ne duhet t’i dëshirojmë mirëseardhje në republikën letrare. Si lexues, presim që të sjellë edhe libra të tjerë me një mjeshtri më të madhe shkrimi, me magji më të theksuar gjuhe. Ashtu siç ka ditur që të përvetësojë magjinë e lëvizjes skenike ai do të dijë që të përvetësojë edhe mëtej magjinë e gjuhës. Ca lajthitje janë të riparueshme. Janë si ca jastëk të hedhur pa kujdes në një dhomë ku gjithçka është e rregulluar me shumë mjeshtri. Por ata mund të largohen. Dhe bukuria mbetet aty.