Delvina KËRLUKU
Faik Mustafa u lind më 19 maj 1945, në Tetovë. Shkollën fillore dhe gjimnazin i kreu në vendlindje. Studimet i filloi në Fakultetin Filologjik në Beograd – grupi i Albanologjisë. Pas vuajtjes së dënimit me burg si organizator i demonstratave të vitit 1968 në Tetovë, i vazhdoi dhe i përfundoi studimet në Universitetin e Prishtinës. Ka punuar (me shkëputje) mësimdhënës i gjuhës shqipe në fshatrat Grupçin, Shipkovicë dhe Sellcë të Tetovës, si dhe një vit shkollor në Gjimnazin e Vitisë. Kohën tjetër të punës e ka kaluar në gazetari. Pos që ka bashkëpunuar me shumicën e gazetave dhe të revistave, që aso kohe botoheshin në gjuhën shqipe, si “Bota e re”, “Rilindja”, ”Shkëndija”, “Zani i rinisë”, et., katër vjet ishte korrespondent i “Zërit të Amerikës” nga Maqedonia, 4 vjet kryeredaktor i të përditshme “Flaka” në Shkup dhe dy vitet e fundit para pensionimit, ishte drejtor i Pallatit të Kulturës në Tetovë. Për shkak të veprimtarisë atdhetare, ishte i ndjekur dhe i përndjekur nga ish sistemi sllavo-komunist, duke e larguar nga puna.
KOHA: Zoti Mustafa, keni ushtruar shumë poste si mësimdhënës, gazetar, publicist, e kohën e fundit opinioni ju njeh si shkrimtar. Çfarë kujtime ju kanë mbetur nga rrugëtimi juaj në këto labirinte, sidomos të shkrimit?
MUSTAFA: Jeta është një terren shumë i gjerë, përplot me rrugë. Përzgjedhja e drejtimit është personale. Edhe unë, i rritur në një familje me kushte minimale për ekzistencë, falë mësimdhënësve të mrekullueshëm, me gjithë sjelljet e mia, jo përherë të falshme, arrita të kryejë shkollën fillore dhe gjimnazin ne vendlindje (Tetovë). Pastaj përjetova punësimin e parë (mësues në fshatin Grupçin të Tetovës), kur duhej të kurseja para për studime, kur duhej të ndihmoja edhe familjen, për çudi nisa të ndryshoj për të mirë dhe për perspektivë, jo vetëm ambiciesh personale, por dhe të atyre tonat kolektive dhe arsimdashëse. Jeta është e çuditshme. Ajo di të jetë e qetë, e mirë, por ka edhe do erëra që pamëshirshëm dinë të përplasin kepave të thepisura të kohës. Fati i shqiptarëve në ish-Jugosllavi e në Maqedoni, në veçanti shpesh iu nënshtruan goditjeve të këtilla, me e pa të drejtë, me të vetmin qëllim: urtësimin e shqiptarëve në këto hapësira, ose nga sytë këmbët në Anadollë, ose rrogëtarë pa identitet. Punësimin e nisa si mësues në fshatin Grupçin (1 vit), Shipkovicë (1 vit) të Tetovës, në gjimnaz të Vitisë (Kosovë) dhe pak në Sellcë të Tetovës (1968-69), prej ku, si organizator i demonstratave, më burgosën. Deri në pensionim, mund të them, jetën e kam kaluar në gazetari (“Bota e re” dhe “Rilindja”në Prishtinë, “KOSOVA” KXEMK – Obiliq), korrespodent në “Zëri i Amerikës”, kryeredaktor i gazetës “Flaka” (Shkup) dhe, drejtor i Pallatit të Kulturës (2 vite) në Tetovë. Por, asnjëherë s’e kam ndërprerë bashkëpunimin me të gjitha gazetat dhe revistat e kohës në hapësirat shqiptare.
KOHA: Jeni përfshirë në demonstratat e viteve 60-ta. Cili ishte synimi juaj. Çfarë kujtoni nga ajo kohë delikate?
MUSTAFA: Është e vërtetë se jam njëri ndër organizatorët e demonstratave të vitit 1968. Këto demonstrata, pa i mohuar meritat e individëve (meqë dikujt i bie hise t’i organizojë) me bindje të thellë them se meritat për këtë, në rend të parë i takojnë popullit. Ai, pas viteve 1945, ka hequr të zitë e ullirit sa, për t’i ndriçuar të gjitha, nevojiten vepra e vepra. Pra, 1968-ta do të mbahet në mend si vit i demonstratave të rinisë studentore evropiane, të cilat ngritën zërin për përmirësimin e kushteve në studime dhe konvikte. Këto demonstrata, ku u përfshinë edhe studentët shqiptarë në Beograd, moment ky që do të na bashkojë që dhe ne të këndellemi të mendojmë për organizim tonin. Pjesa dërrmuese e asaj rinie, mund të them, ka qenë e artë, idealiste e pashoqe, e gatshme për të dhënë gjithçka, për të shtruar kërkesa të drejta dhe të guximshme për fitimin e Statusit të popullit të barabartë me të tjerët në ish- Jugosllavinë. Demonstratat ndodhën, jo sipas parashikimeve (në një takim të fshehtë në Prishtinë). Marrëveshja ishte që ato të mbahen në të njëjtën ditë në të gjitha qytetet e populluara me shumicë shqiptare dhe me kërkesa identike. Ta kujtosh atë kohë delikate (siç thoni në pyetje), jo të harxhohet, por të mësohet, pa harxhuar shumë mund e kohë. Energjitë t’i shpenzojmë në kohën e sotme, në politikën e çoroditur, ku kemi menduar se kemi zgjedhur njerëzit më trima, më bujarë, më atdhetarë. Është për ta vajtuar edhe Tiranën e Prishtinën (mendoj unë), të cilat kanë mundësi të veprojnë më ndryshe, të shërohen nga sëmundja gllabëruese e vendit dhe të popullit tonë.
KOHA: Në gjuhën turqishte Tetova quhet Kalkandele(n), që në shqip do të thotë “Mburoja e shpuar” dhe lidhet me një tregim mitologjik i krijuar gjatë rrethimit të qytetit nga ushtria osmane. A mendoni se Turqia mveshi traditën e saj dhe barbarizma në të folmen e dialektit të Tetovës?
MUSTAFA: Po, Tetova në kohën e Turqisë është quajtur “Kallkandele” (“Mburoja e shpuar”). Si shumë pjesë të Ballkanit, dikush të të mbajë nën thundër 500 vjet, vështirë të presësh diçka të mirë. Moti, si student, në një libër me urti popullore, kisha lexuar këtë fjalë të urtë: “Ku shkel këmba e turkut dhe e sllavit, aty nuk mbinë bar”. Nga 500 vjet nën okupim, ishte dhe është vështirë edhe shqiptarët të shpëtonin e të shpëtojnë lehtë. Kjo më së shumti reflektohet në gjuhën shqipe. Ajo është tepër e ngarkuar me turqizma. Pak, që të mos të them fare, kanë punuar institucionet e caktuara për pastërtinë e gjuhës së bukur shqipe nga turqizmat dhe nga sllavizmat. (sidomos dy Akademitë e Shkencave).
KOHA: Gjuha standarde, duke mbrojtur vetveten, e mbron dhe kombin, apo…?
MUSTAFA: Mbrojta dhe kultivimi i gjuhës standarde shqipe, siç theksoni edhe ju, është çështje që mbron edhe kombin, është temë që vazhdimisht diskutohet. Të diskutosh është një, të ndërmarrësh diçka konkrete, pra të kalohet prej fjalëve në vepra, është diçka tjetër. Gjuha standarde shkruhet, mbrohet nëpër rrethe ku janë të detyruar ta përfillin (gazeta, radiotelevizionet, revistat e disa institucione të tjera), por gjuha s’duhet të jetë privilegj i grupeve të caktuara. Me keqardhje duhet të konstatohet se gjuha standarde (po të vizitoni ndonjë shkollë fillore, të mesme apo fakultet), do të zhgënjeheni me të folmen. Dashtë Zoti e mbushemi mend dhe e kuptojmë drejtë se mbrojtja e gjuhës standarde shqipe është pasqyrë që flet për vlerat e një populli të vjetër, siç janë shqiptarët.
KOHA: Tetova ka shumë shkolla fillore, të mesme, por edhe dy universitete: Universitetin e Tetovës dhe Universitetin e Evropës Juglindore. Në kohën e juaj si ka qenë gjendja dhe çfarë përpjekje keni bërë për zhvillimin e arsimit shqip si mësimdhënës?
MUSTAFA: Tetova përjetoi zhvillim të hovshëm, me shumë shkolla fillore dhe të mesme, nxënësit e të cilave nesër do bëhen studentë të dy universiteteve ekzistuese. Fatbardhësisht, shqiptarët e Maqedonisë, sidomos tetovarët, dem baba dem, janë të njohur si punëtorë, kurrë nuk janë dorëzuar. Kanë vajtur në skaj të botës për ta siguruar kafshatën e gojës. Kjo bëri që Tetova ta ndryshojë pamjen, të shndërrohet në qytet universitar, ku defilojnë me mijëra të rinj. Kjo, lë të shpresosh se shqiptarët në Maqedoni, me gjitha vështirësitë me të cilat ballafaqohen, i pret një ardhmëri e mbarë. Ta krahasosh të djeshmen (në arsim) me të sotmen, shumë pak ka të përbashkët. Sa për ilustrim, po përmendi gjeneratën time në gjimnaz. Në vitin e parë ishin të regjistruar 5 paralele në gjuhën maqedonase e vetëm 2 në gjuhën shqipe, paçka se 75 për qind e popullatës ishin shqiptarë.
KOHA: Si student i Albanologjisë në Beograd e më pas në Prishtinë, nuk keni qenë i vetmi që keni marrë hapin të studioni. Cilët kanë qenë shokët e juaj dhe bashkëpunimet me njëri – tjetrin?
MUSTAFA: Beogradi në kujtesën time do mbetet një qytet ku për së pari një djalosh vjen nga një kasaba në një metropol, ku kishte ç’të sheh e të mësoj. Regjistrova Albanologjinë pranë Fakultetit filologjik. Ky, mbase, ishte fati im më i madh, meqë, më duhet të pranoj se, falë profesorit dhe poetit Murat Isakut, i cili në gjimnaz jepte shumë dhe kërkonte shumë nga ne, më hapi rrugën e studimeve në këtë fushë. Në vitet, kur isha në Beograd, studionin afro 800 studentë shqiptarë. Ishim, vërtet, forcë ku, përmes Shoqatës “Përpjekja” përmes programeve kulturore shpesh e bënim që edhe Beogradi të fliste shqip. E mira tjetër ishte kontakti im i parë me libra të ndaluar nga sistemi aktual në gjuhën shqipe. Aty mësova për historinë kombëtare, u njoha me At Gjergj Fishtën e madh, Ernest Koliqin e shumë autorë të tjerë, të cilët libra i shkëmbenim edhe me kolegët e fakulteteve të tjera. Pra, krijuam ura të shëndosha vëllazërore gjithherë të gatshëm për t’u solidarizuar e mbrojtur të drejtat tona. Kjo frymë dalëngadalë do të bartet edhe në Prishtinë. Aty do të marrë hov zhvillimi i vërtetë i rinisë studentore, falë të cilave kurrë s’do të ndalet shtrimi i kërkesave, të cilat u siguronin edhe atyre barabarësi me të tjerët. Ndodhën e çka s’ndodhën, protesta, demonstrate, rrahje, burgosje. Të gjitha u duruan. Ndonëse me shumë sakrifica, fitorja vonoi, por nuk harroi. Ua kemi borxh moral gjeneratave, që na sollën deri këtu. Mos t’i nëpërkëmbim përpjekjet e tyre për interesat e ngushta meskine.
KOHA: Përkundër shumë vështirësive të atëhershme politike nën ish-Jugosllavi, ju keni qenë gazetar. Cilat ishin vështirësitë e atëhershme?
MUSTAFA: Pjesën dërmuese e karrierës sime e kam kaluar në gazetari. Me shkrime kam nisur të merrem që si nxënës i gjimnazit. Por, punën si gazetar i rregullt e kam filluar në vitin 1972-73 ( pas daljes nga burgu) në gazetën e studenteve “Bota e re”. Janë këto, mbase, vitet më të lumtura të jetës sime. “Bota e re” për kohën ishte e vetmja gazetë më e guximshmja që, siç thonë të moçmit “ Pa kime në gjuhë”. Edhe në një sistem politik ku dominonte njëmendësia, ku të shumtën e rasteve politika redaktuese kurdisej nëpër kabinetet e komiteteve. Edhe në këto kushte nuk ndaleshim, i luftonim të gjitha dukuritë e pranishme pa i kursyer as figurat politike, që vepronin mbrapshtë. Prandaj, ndjekjet e përndjekjet për të padëgjueshmit s’do të ndalen kurrë. Pas “Botes se re” konkurrova dhe u pranova gazetar në të përditshmen “Rilindja”. Fatkeqësisht, s’më lanë më shumë se dy muaj. Arsyeja: kërkonin nga unë vërtetim që s’kam qenë nën hetime e as i dënuar politikisht. Me një fjalë (si ish i dënuar) më “mungonin cilësitë morale politike”, që i kërkonte koha. Kjo më zhgënjeu shumë. Por, falë shokëve, do të më mundësojnë punësim si gazetar në gazetën “Kosova” KXEMK në Obiliq, ku i kalova 4-5 vite. Dymbëdhjetë vite të tjera i kalova në gazetën e delegatëve, që e botonte KK Prishtinës, prej nga, ndër të parët, si ish i dënuar politik, do të më largojnë nga puna në vitin 1990.
KOHA: Fillimet e gazetarisë shqiptare datojnë që nga koha e Rilindjes shqiptare, nga një gjeneratë e cila edhe përkundër rrethanave të vështira mbi supet e saja kishte një mision të rëndë. Cili ishte misioni juaj si gazetar, e veçmas si kryeredaktor i gazetës “Flaka”?
MUSTAFA: Në periudhën 1998-2002 u emërova kryeredaktor i gazetës “Flaka”. Aty erdha nga “Zëri i Amerikës”, ku i kalova katër vite si korrespondent nga Maqedonia. Më duhet të pranoj se fillimin në “Flakë” e kisha shumë të vështirë. Kolektivin e gjeta të përçarë në baza partiake. Kishte ende punonjës që në gjak e kishin hafijellëkun dhe të mërzitnin duke trokitur për të dhënë informata për njëri-tjetrin. Kjo më detyroi që në mbledhjen e parë të jem i qartë dhe i prerë:
“ Mua në këtë post më solli partia politike shqiptare në Qeveri. Kur e kam pranuar postin, ju kam thënën atyre ashtu si dhe kolektivit se unë këtu nuk kam ardhur t’u shërbej partive, por për të krijuar gazetë cilësore. Vetëm të bashkuar e me mirëkuptim mund të arrijmë qëllimin. Koha e spiunëve ka mbaruar. Këtu ka vend vetëm ai që e do punën, që e do gazetën, e cila ka qenë dhe mbetet abetare dhe universitet për lexuesit shqiptarë në Maqedoni. Në fund do ta theksoj një moment, për mua mjaft me peshë. Gazeta, kur mora udhëheqjen e saj, quhej “Flaka e vëllazërimit”. Një ditë, i thirri redaktorët dhe ju them “Djema, kam vendosur, nëse ju pëlqen dhe më përkrahni, gazetës t’ia heqim bishtin ideologjik “vëllazërimit” dhe të mbetet vetëm “Flaka”. U tha, u bë. Pas disa ditësh ajo u jetësua. Kuku për ne. Gazetat maqedonase bashkë me ca politikanë u çuan peshë. Sulme gjithandej, sulme me lloj-lloj akuzash e epitetesh. Megjithatë, një urti jona thotë: “Qentë lehin, karvani shkon përpara”. Çdo gjë u hesht. Puna vazhdoi. “Flakën” e lashë në këmbë të shëndosha. Për fatin e saj të mjerë, le të përgjigjen pasardhësit.
KOHA: Si kryeredaktor i gazetës “Flaka” në Maqedoni, mund të jepni opinionin tuaj pse u fundos kjo gazetë?
MUSTAFA: Pse u fundos “Flaka”? Është pyetje shumë e dhembshme. Ta mbyllësh një gazetë, siç ishte ajo, në gjirin e së cilës botoheshin dy revista shumë të dashura për fëmijë “Gëzimi” dhe “Fatosi”, pastaj revista “Jehona”, për mendimin tim, është më shumë se krim. Të gjitha ato ishin dritare prej nga depërtonin rrezet e dritës dhe të dijes. Aty i bënë hapat e parë krijuese gati të gjithë ata që merreshin me shkrim, shumë emra prej të cilëve do të shquhen si figura me mjaft autoritet në letrat tona. Fatkeqësisht, kur pas ngjarjeve të vitit 2001, pas trazirave që ndodhën, shpresuam se do të ketë lëvizje pozitive në të gjitha fushat e jetës. Ndodhi zhgënjimi. “Çlirimtarët”, si të malit, por edhe të fushës, në luftën për pushtet harruan të flijuarit, harruan premtimet, harruan popullin, nisen luftën e ashpër kush kujt t’ia vë stërkëmbëzën. Shkurt, pozita e shqiptarëve u degradua skajshmërish. Pleqtë, me zemër të plasur thonë: “Si jemi, punët i kemi”. Pra, “Flakës” gropën ia hapi njëra parti, për ta groposur e dyta, për të mbetur në pushtet sa më gjatë, pa zgjedhur mjete sado ato janë të turpshme. Dhe, siç thuhet në popull “ Kros more kros, si t’u nis ashtu t’u sos”.
KOHA: Si i shihni gazetat tona shqiptare sot?
MUSTAFA: Gazetaria sot?! Si sasi mund të mburremi. Gazeta, revista, RTV, kemi me bollëk. Por, nëse e shtrojmë pyetjen sa kemi gazetari të mirëfilltë, vështirë të gjejmë fjalë të mira. Konstatimi im është se ajo gjendet në nivel shumë të ulët. Pse? Në sistemin e ri demokratik pjesa dërmuese e mjeteve të informimit, u privatizuan. Shumica udhëhiqeshin jo nga njerëz profesionistë, por nga njerëz që kishin të holla.
KOHA: Çfarë do të thotë për Ju emri Arbën Xhaferi?
MUSTAFA: Emri i Arbën Xhaferit, për mua, është ndër të paktit, i cili do të përkujtohet gjatë dhe me pietet. Vdekja e tij e hershme ishte humbje e madhe për mbarë hapësirat shqiptare. Propozimet, sugjerimet, kritikat, e sidomos idetë që vinin nga ai, jo vetëm se mirëpriteshin, por shërbenin si urdhërrëfim për të gjetur zgjidhje për shumë çështje, të cilat do të qetësonin situatën. Arbëni, deri në frymën e fundit, luftoi për të zbardhur të vërtetën e pozitës së shqiptarëve në mbarë trojet e tyre, sidomos të atyre në Maqedoni. Z. Arbën Xhaferi, pas vetes ka lënë dhjetë vepra të gatshme nga puna e tij e gjatë publicistike dhe politike, të cilat, shpresoj, shumë shpejtë do të shohin dritën e botimit. Vetëm atëherë gjeneratat e reja do të kenë mundësi të shijojnë dhe vlerësojnë figurën e tij si publicist, politikan, atdhetar dhe, mbi të gjitha, njeri.
KOHA: Gazetari dhe shkrimtari në këndvështrimin sipërfaqësor gërshetohen. Por, gazetari mund të bëhet shkrimtar, apo shkrimtari mund të bëhet gazetar. Si mendoni?
MUSTAFA: Të jesh shkrimtar, lipset të kesh ca cilësi të veçanta. Shkrimtari nuk shkruan nën diktat. Ai ka unin e vet dhe u nënshtrohet ndjenjave, që rrjedhin nga shpirti dhe, përmes imagjinatës së zhvilluar, përpiqet lexuesit t’i falë vepër të shëndosh.
KOHA: Sa jeni lidhur ngushtë me familjen edhe përkundër angazhimeve të juaja në fushën e gazetarisë?
MUSTAFA: Që nga viti 1973, kur u martova dhe radhazi lindën dy djemtë dhe vajza, pa modesti e them se për mua nisi një jetë krejt e re. Ishin vite të vështira, me qira nëpër shtëpi të huaja dhe si ish i dënuar, shpesh më largonin nga puna. Kështu, kurrë s’kam ndenjur larg familjes, kam bërë çmos t’u krijoj kushte solide. Me një fjalë, për mua familja është e shenjtë.
KOHA: Përse e braktisët Tetovën për Prishtinën?
MUSTAFA: As unë braktisa Tetovën, as Tetova mua. Mes nesh u fut politika diskriminuese sllavo-komuniste e kohës. Të shpallë armik, të burgos, s’të le të punësohesh dhe ç’të mbetet ty? Vajtja ime në Prishtinën tonë shqiptare, nuk është braktisje e Tetovës sonë shqiptare. Jemi një truall etnik dhe brenda tij nuk mund të ketë braktisje…
KOHA: Kohën e fundit keni botuar libra. A do të presim libra të një aspekti tjetër me motive të historisë së gazetarisë?
MUSTAFA: Me shkrime, siç pohova më lartë, kam filluar të merrem që si gjimnazist. E fillova me vjersha e me tregime për fëmijë. Më vonë vazhdova me tregime e poezi për të rritur, me drama e me radio drama, me dhe RTV skeçe, TV komedi. Është kjo faza rinore përplot dëshira dhe ambicie. Megjithatë, në jetë më së shumti më kanë tërhequr humori, satira, parodia. Për momentin kam të botuar 12 libra. Dhjetë me epigrame dhe dy tjera me tregime të shkurtra satirike-humoristike. Vazhdoj të shkruaj që ta mundi pleqërinë. Sa i përket botimit të ndonjë libri me motive nga historia e gazetarisë, nuk është specialiteti im. Ka pena që merren vetëm me këtë punë.
© Gazeta KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.