Delvina KËRLUKU
Dr. Mixhait Pollozhani, profesor i historisë së artit në Universitetin Shtetëror të Tetovës, vjen nga Struga, ku është lindur dhe ka kryer shkollimi fillor dhe të mesëm. Ka kryer Fakultetin për histori të artit dhe arkeologji në Shkup, magjistraturën për arkeologji në Universitetin e Tiranës, kurse doktoroi në fushën e historisë së artit në Universitetin “Shën Kirili dhe Metodij” në Shkup. Rrugëtimi i tij profesional pati një zhvillim të çuditshëm. Ëndrra e tij rinore ishte që të bëhet arkeolog, nevoja e mbijetesës e futi në labirintet e gazetarisë, për të përfunduar atje ku as nuk i kishte shkuar mendja, mësimdhënës i historisë së artit në Universitetin Shtetëror të Tetovës.
KOHA: Jeni marrë me gërmime dhe studime arkeologjike. A është Maqedonia ilire?
POLLOZHANI: Po, jam marrë me hulumtime arkeologjike, por vetëm në kuadër të projekteve të udhëhequr nga arkeologët tjerë. Edhe pse nuk e pata fatin që të punësohem në ndonjë nga institucionet e vendit që merren me përkujdesjen e trashëgimisë arkeologjike, megjithatë nuk më mungon përvoja nëpër ekspedita hulumtues. Kam marrë pjesë nëpër gërmimet arkeologjike të lokaliteteve të shumtë, kryesisht në Maqedoni, por edhe në Kosovë, deri sa edhe në Slloveni. A është Maqedonia ilire? Kjo është një pyetje sa provokuese po aq edhe e ndjeshme. Po është ilire, por jo tërë territori i saj. Por, jo vetëm ilire, sepse në të kanë jetuar edhe popuj të tjerë. Në lidhje me praninë e elementit ilir në territorin e Maqedonisë së sotme, unë kam publikuar disa artikuj shkencor. Dëshmitë ilire i gjejmë në pjesën dërmuese të Maqedonisë, gjë që hasen nëpër burimet e shkruar antike, hartat e vjetra historike, materialet arkeologjike, materialet epigrafike. Vetëm të përkujtojmë fiset lire: dardanët, pajonët, lynkestët, penestët, dasaretët dhe qytetet antike ilire të zbuluara dhe të pazbuluara: Lyhnidosi, Enkelana, Uskana, Draudakumi, Oeneumi, Skupi, Damastioni, Lamud(ava), Herakleja, etj., që janë identifikuar në territorin e sotshëm të Maqedonisë.
KOHA: Zoti Pollozhani, shtrirja gjeografike e gjetjeve arkeologjike dëshmon edhe për shtrirjen e atij populli. Sipas jush, çfarë dëshmojnë gërmimet në Trebenisht? Për çfarë kulture flasin maskat e famshme të këtij lokalitetit arkeologjik?
POLLOZHANI: Pikërisht për atë që thashë më lartë. Trebenishti është një fshat që ndodhet nëntë kilometra larg Ohrit dhe Strugës, kur rreth njëqind vite me parë zbulohen rastësisht materiale shumë interesante arkeologjike nga ushtarët bullgarë. Gërmimet e para të improvizuara arkeologjike realizohen në vitin 1918 nën udhëheqjen arkeologut bullgar, Bogdan Fillov, i ndihmuar edhe nga arkeologu tjetër i njohur K. Shkorpil. Hulumtimet e ardhshme arkeologjike bëhen nga arkeologu serb, Nikolla Vuliq, nga vitit 1930 dhe deri në vitin 1934. Ai ka zbuluar sasi të konsiderueshme dhe me vlerë të materialeve arkeologjike. Pastaj në vitin 1953/54, Enti dhe Muzeu i Ohrit, nën drejtimin e arkeologut, Vasil Llahtov, ndihmuar nga arkeologun Jozhe Kostelic, bashkëpunëtor i Muzeut të Lubjanës. Në nekropolin e Trebenishtit është zbuluar një fond prej rreth 825 objekteve arkeologjike, të përpunuara nga metale të ndryshme, dheu, qelqi dhe qelibari. Tërë ky material arkeologjik në bazë të funksionit dhe karakterit, është i ndarë në dy grupe të përgjithshme: materialet me karakter profan dhe materialet me karakter ritual. Në grupin e materialeve me karakter ritual bëjnë pjesë edhe maskat e arit. Ndër motivet e zbukurimit të cilët pjesërisht kanë ruajtur domethënien simbolike, por që kryesisht kanë shërbyer si stoli tipike kanë qenë spiralja dhe meandri. Ndërkohë, mbi bazën e këtij ornamenti kryesisht janë aplikuar edhe zbukurimet e Maskave të Trebenishtit. Motivi i spirales dyshe me formë gjyzlykore (forma e shkronjës tetë), është një ornament shumë i përhapur në territoret e banuara nga ilirët. Gjeografikisht dhe historikisht Nekropoli i Trebenishtit u ka takuar trevave të banuara nga ilirët (fillimisht enkelejve dhe më vonë dasaretët), dhe se kjo bërthamë kulturore përbënte një qendër të fuqishme të aristokracisë ilire. Vetë niveli i tillë artistik si dhe përdorimi i metaleve të çmuara për përpunimin e eksponateve në fjalë, flasin se ky luksozitet ka qenë i mundshëm dhe i arritshëm vetëm për një shtresë më të vetëdijesuar, më të fuqishme ekonomike dhe të organizuar mirë në aspektin shoqëror.
KOHA:Përse Ministria e Kulturës nuk bën diçka më shumë dhe më konkrete për afirmimin ndërkombëtar të këtij lokaliteti?
POLLOZHANI: Këtu nevojitet një shpjegim plotësues. Duhet ndarë lokalitetin dhe kulturën e gjetur në të. Nuk ka se si të bëhet më shumë për këtë lokalitet, pasi që fjala është për një nekropol dhe jo për vendbanim. Vend-zbulimi në Trebenisht është një varrezë tumulare, e cila ka qenë mënyrë e varrimit mjaftë e shtrirë tek ilirët. Por, sigurisht që Ministria e Kulturës duhet të kishte bërë më shumë në planin e afirmimit të materialeve arkeologjike të gjetura në Trebenisht. Do të duhej ndërmarrë diçka në drejtim të organizimit të ndonjë ekspozite me eksponatet që sot ruhen në Sofje dhe Beograd, për publikun në Maqedoni, pse jo edhe më gjerë.
KOHA: Ç’po ndodh me maskat e Trebenishtit që janë rrëmbyer nga serbët e që tani gjenden në Muzeun e Beogradit? A mund të sillen së paku në Shkup?
POLLOZHANI: Jo vetëm në Beograd, pasi thamë më lartë se dy maska ari dhe shumë artikuj tjerë arkeologjik, sot ndodhën edhe në Sofje të Bullgarisë. Dihet se gjatë gërmimeve të para në Trebenisht bullgarët patën zbuluar dy maska prej ari, kurse dy maska tjera i zbuluan serbët gjatë ekspeditës së tyre. Trashëgimitë e rrëmbyera janë çështje shumë komplekse. Nëse mund të kthehen ose jo maskat në Shkup, edhe kjo është një çështje po ashtu e komplikuar. Shikuar nga e drejta trashëgimore, gjetjet e Trebenishtit mbase do të duhej të ktheheshin në Maqedoni. Por, shikuar nga aspekti formal, atëherë duhet referuar ligjeve të ndërsjella dhe konventave ndërkombëtare. Kthimi i tyre mund të ndodhë vetëm si rezultat i vullnet të mirë të palëve, ndryshe, kjo gjë duket mision i pamundur. Por, përvoja e deritanishme botërore flet se shumë vështirë mund të ndodh një gjë e tillë. Ne kemi rastin e koleksionit arkeologjik të Muzeut të Kosovës, i cili që nga koha e luftës e fundit në Kosovë po mbahet peng në Beograd! Po të ndodhte kthimi i pasurive të trashëgimisë së lëvizshme kulturore atëherë kush e di se si do të dukeshin fondet dhe vitrinat e muzeve më të njohur botërorë: Luvër i Parisit, Muzeu Britanik i Londrës, Prado i Madridit, Muzeu Metropolitan i Nju Jorkut, Ermitazh i San Peterburgut etj.
KOHA: Ju, përveç që jeni historian arti, jeni edhe kritik i tij. Ju lutem na thoni: ç’përfaqësojnë KOKAT e piktorit tonë të veçantë që jeton në Paris, Omer Kaleshi?
POLLOZHANI: Të merresh me historinë e artit është vështirë ta ndash këtë disiplinë nga kritika, teoria dhe filozofia e artit. Sigurisht që për të qenë në rrjedha të ndodhive në skenën e artit, jo vetëm të atij figurativ, por edhe artit pamor në përgjithësi, është i paevitueshëm interpretimi i krijimtarisë bashkëkohore të arteve pamore. Në këtë kontekst duhet shikuar edhe piktorin Omer Kaleshi. Krijimtaria e tij shpreh në një farë mënyre poli-identitetin e tij. Në të vërtetë KOKAT e tij janë një metaforë ballkanike. Ato simbolizojnë gjithë-kohësinë shoqërore dhe përjetësinë estetike.
KOHA: Na flisni pak për freskat e Onufrit që gjenden nëpër kishat e Maqedonisë së sotme?
POLLOZHANI: Publiku ynë di shumë pak për Onufrin, prandaj nuk do të ishte e tepërt nëse përkujtojmë se ai është piktori i cili ka jetuar në fund të shekullit XV dhe fillim të shekullit XVI. Për t’u theksuar është fakti se ai ka shkuar për t’u shkolluar deri në Paris. Si një zoograf me emër ka pikturuar në vend të ndryshme të Ballkanit. Veprimtarinë kryesore artistike e ka zhvilluar nëpër kishat e Shqipërisë, Malit të Shenjtë në Greqi, etj. Gjithashtu ka pikturuar edhe nëpër kishat në Maqedoni. Veprimtaria e zoografit Onufri gjatë gjysmës së parë të shekullit XVI shtrihej deri në zonat e Prilepit dhe Demir Hisarit. Freskat e punuara nga ky piktor janë gjetur në kompleksin e Manastirit “Shën Nikolla” të Zërzes. Me siguri që ka edhe vepra tjera të Onufrit në këto hapësira, por ato duhet të hulumtohen. Onufri pra, ndonëse piktor kishtar, është i pari që i dha vulë identitet të arti shqiptar.
KOHA: Profesor, në pikturën shqiptare, ka më shumë ujë apo gurë?
POLLOZHANI: Nuk është fare e rëndësishme se cila është më e pranishme. Ngjyra, mjetet, parmet dhe elementet tjera janë me rëndësi në art. Duhet shikuar rolin e saj në shoqëri. Pikturën duhet trajtuar në kontekst të përgjithshëm të artit figurativ. Për të pasqyruar dhe për të përkufizuar trajektoren e zhvillimit të pikturës shqiptare të dekadave të fundit duhet interpretuar dhe shpjeguar kontekstin e zhvillimeve në lëmin e pikturës botërore gjatë njëqindvjeçarit të fundit, dhe krahasimin ndërmjet tyre. Sigurisht që këtij shpjegimi duhet ti paraprijë pasqyrimi i rrethanave historike dhe socio-kulturore në të cilat u zhvillua piktura shqiptare, si dhe relacionet e saj me ndodhitë e gjithmbarshme në skenën ndërkombëtare. Në rastin konkret do të ishte më se e nevojshme interpretimi i disa nocioneve të përgjithshme kronologjike dhe ideoestetike që e kushtëzuan shfaqen dhe zhdukjen e shumë proceseve, formacioneve stilistike, rrymave dhe tendencave artistike më shumë se njëshekullore, nga të cilat nuk qëndroi indiferent as piktura shqiptare. Që këtu duhet kërkuar, jo vetëm zbërthimin e materiales, por edhe shpjegimin të metafizikes, trascendetales, konceptuales, multimediales në art, dhe pastaj edhe në pikturën shqiptare.
KOHA: Ne jemi popullatë kryesisht fshatare, baritorja dhe ruralja, a janë pasqyruar, sipas jush, në mënyrë adekuate artistike nga piktorët tanë?
POLLOZHANI: Po është e vërtetë që dominon popullata fshatare, që personalisht mendoj se është një pengesë për zhvillimin adekuat të shoqërisë shqiptare, dhe kuptohet se kjo frymë është pranishme edhe në pikturën shqiptare. Por, kjo mënyrë e të pikturuarit mund të thuhet se lidhet me mënyrën tradicionale të pikturimit dhe është më pak e pranishme kohëve të fundit.
KOHA: Pse kemi pak femra piktore shqiptare në përgjithësi, në Maqedoni në veçanti?
POLLOZHANI: Me siguri që edhe ky fenomen e ka shpjegimin e vet. Unë do të pyesja ndryshe, vallë kemi piktore të mirëfillta shqiptare. Ne nuk e kemi problem gjithaq me numrin e artisteve femra por me cilësinë. Edhe pse kohëve të fundit rritet numri i atyre që krijojnë me sukses, megjithatë, nuk mund të thuhet se kemi vlera të mjaftueshme. Sidomos këtu në Maqedoni, gjendja nuk është fare e kënaqshme. Mungesa e traditës dhe e shkollave profesionale për një kohë të gjatë, pastaj disniveli kulturor që mbretëron në hapësirat shqiptare këtu në Maqedoni kanë ndikuar negativisht në këtë drejtim. Besoj se Fakulteti i Arteve në kuadër të USHT-së, ka filluar të jap rezultat, por do të duhet kohë për tu bashkë-radhitur me të tjerët.
KOHA: Qasja studimore, qëndrimi kritik dhe konstatimet janë evidente nga ana e juaj. Çfarë në fakt keni nxjerrë nga rezultatet studimore?
POLLOZHANI: Nuk është e lehtë të merresh me tre fusha. Unë shpesh them se edhe puna ime është në elementin shqiptar “specialist për gjitha fushat”. Mua më ndodh që të zgjohem si historian i artit, të vazhdoj si arkeolog dhe të përfundoj si gazetar. Nuk kam bërë aq sa duhet, por jam përpjekur që të jem korrekt profesionalisht dhe shkencërisht. Si rezultat ka vijuar edhe monografia (që pret për botim) kushtuar krijimtarisë së piktorit Adem Kastrati, i cili për shumë çka është i veçantë. Si rezultat i mungesës financiare edhe katër publikime presin për botim nga arti, arkeologjia dhe publicistika.
KOHA: Jeni shpallur doktori i parë i historisë së artit për periudhën moderne të artit në Maqedoni, çdo të thotë kjo për Ju?
POLLOZHANI: Sigurisht ky titull pati domethënie të rëndësishme për karrierën time. Por, ky ishte kurorëzim i një procesi tejet të gjatë hulumtues dhe studiues për të mi hapur rrugët në oqeanin e pafund të arteve pamore. Sa për sqarim, unë kam doktoruar në temën mbi artin figurativ soc-realist në Shqipëri, ish – Jugosllavi dhe Bullgari, ku kam trajtuar komponentin ideologjik në pikturë dhe skulpturë, siç ishte rasti gjatë epokës së ideologjisë komuniste të këtyre vendeve. Por, interesin studiues e ka përqendruar në fushën e artit bashkëkohor shqiptar. Preferoj të merrem me relacionet e politikës dhe artit. Hulumtimet studimore të pikturës bashkëkohore shqiptare patjetër duhet vënë në kontekst të modernes dhe post-modernes, si dhe avangardës dhe neo-avangardës. Por për të tërhequr paralelet e duhura krahasuese midis pikturës bashkëkohore shqiptare me pikturën evropiane, dhe pse jo edhe të asaj botërore, sigurisht që do të duhet veçuar disa momente historike që i stimuluan këto procese. Për qartësimin akoma më të mirë të aspekteve estetike dhe stilistike dhe eklektike është e nevojshme ndalimi tek arti dhe teoria e tij, shikuar nga këndvështrimi i ndodhive më të vendimtare gjatë shekullit XX, duke iu qasur pikturës njëherë si art, pastaj si teori, dhe të dyja këto të gjetur pastaj brenda kulturës. Shikuar në këtë prizëm duket se krijimi i pikturës është tejet i kushtëzuar nga boshti i treshes: art – kulturë – teori. Në këtë drejtim i kam orientuar edhe kërkimet e mija studimore në fushën e artit figurativ.
KOHA: Rruga për të mësuar historinë e vërtetë ka një vështirësi tjetër: atë të bindjes së të tjerëve?
POLLOZHANI: Unë mendoj se më parë do të duhej ndriçuar plotësisht e vërteta e qëndrueshme historike, dhe pastaj atë duhet afirmuar dhe ofruar të tjerëve. Kuptohet, kjo nuk është punë e lehtë, sidomos, tani në epokën post-moderne, kur pothuajse gjithçka po relativizohet. Gjoja se në emër të çmitizmit të miteve abuzohet tej mase me teoritë e dekonstruktivizmit. Edhe unë mendoj se kanë nevojë për tu rishikuar dhe rishqyrtuar kontekstet e ndryshme historike, pse jo edhe personalitete historike cilët do qofshin ata, por jo edhe të teprohet. Të shmangen glorifikimet dhe retushimet që i janë bërë historisë. Por kjo që po ndodh sot në hapësirat ballkanike, sidomos në tërë shoqërinë shqiptare, është e pa tolerueshme. Duket që domethënia e dekonstruksionit të Zhak Deridasë dhe të tjerëve po kthehet në një destruksion të skajshëm. Gjoja se në emër të ri-interpretimit të historisë, apo, edhe të fenomeneve tjera shoqërore po merr hov diletantizmi, servilizmi, konformizmi, profiterizmi, etj. Për fat të keq po na kthehet retushimi i saj.
KOHA: Të mbartësh të vërtetën është si të mbartësh kodrat e palëkundshme. Këtë mund ta bëjnë vetëm burrat e vendosur, apo…?
POLLOZHANI: Kjo nuk ka të bëjë vetëm me burrninë, por në radhë të parë me përgjegjësinë, profesionalizmin, dijen, mendjehapursinë. Prandaj, më duhet të them se këtë mund ta bëjnë të gjithë ata të cilët janë çliruar nga epshet përvetësuese të çdo gjëje. Ata të cilët vesin nuk e marrin për virtyt!
KOHA: Thënë në mënyrë metaforike “rruga për gjithkund” e Mike Lee ishte rruga e një gazetari që udhëton i vetëm nga njëri vend në tjetrin. Por, cila ishte rruga juaj e gazetarisë?
POLLOZHANI: Ah, gazetaria! Sado metaforik, krahasimi me Mike Lee është pak sa pretencioz, por edhe anakronik. Lee e përfaqëson prototipin e gazetarit bashkëkohor. Dallimi qëndron aty se ai eci nëpër botë i vetëm, ndërsa unë isha i vetëm në vendlindje. Ai ka në ndihmë tërë teknologjinë digjitale dhe informatike, kurse, unë shkruaja me një “laps me bukët të thyer”. Me gazetari u mora në kohë të tranzicionit në shoqërinë tonë. Nuk ishte e lehtë, sidomos të bësh punën e gazetarit në provincë, ku të njohin të gjithë dhe të takojnë kur të duan. Padyshim që gazetaria mbetet provokimi i përhershëm intelektual dhe jo rrallë herë më ngacmon nervi i gazetarit për të shkruar. Ka shumë çka për t’u thënë, por ja që nuk mbetet kohë. Mbase këtu ka të bëjë edhe (auto)censura! Megjithatë duhet pranuar një gjë, se falë gazetarisë unë ruajta në një farë mënyre lidhjet profesionale me arkeologjinë dhe me artin. Besoj se i dhashë mjaftë gazetarisë, por mora akoma më shumë nga ajo. Jo në planin financiar, por, në planin intelektual. Për këtë do të falënderoja katër persona që patën ndikim të fuqishëm në formimin tim si gazetar, dhe ata janë: Fejzi Bojku që më pranoi në gazetën Flaka, dhe kolegët e respektuar, që kisha nderin t’i kem redaktorë: Emin Azemi, Shkëlzen Halimi dhe Hajri Shaqiri, por edhe të tjerët. Gazetaria, për mua, megjithatë, mbeti një mision i papërfunduar, edhe pse vazhdoj të shkruaj, kryesisht, merrem me publicistikën historike dhe trashëgimore, nëse mund të cilësohet ashtu, por më mungon ajo gazetaria aktive.
KOHA: Ju nuk jetoni në vendlindje. Çdo të thotë për ju vendlindja?
POLLOZHANI: As unë vetë më nuk e di se ku jetoj! Vite me radhë endem në trekëndëshin: Strugë-Tetovë-Shkup. Më duket se po jetoj në autobus! Por, pretendimet profesionale janë ata që i përcaktojnë rrugët e jetës. Megjithatë, vendlindja është gjëja që nuk falet dot. Struga mbetet stacioni i paevitueshëm i të gjitha itinerareve të mija. Zoti, kur i ndau bukuritë e kësaj bote me siguri që është treguar më dorë-lirë ndaj Strugës. Por, kam bindjen se ne nuk jemi duke e çmuar aq sa duhet këtë privilegj, gjë që as në lotari nuk e ëndërron dot. Struga frymon sikur të jetë e kapur për fyti! Fajin e ka faktori njeri, ne të gjithë, kush më pak e kush më shumë. Do të doja shumë që Struga ta flakte ruralizmin që e ka mbërthyer atë, të rritej numri i banorëve shqiptar në qytet, kurse qyteti të shtrihej horizontalisht përgjatë bregut të liqenit. Pastaj, Struga nuk është vetëm e struganëve, por e të gjithëve. Prandaj, qyteti i Strugës duhet të rritet në qendër shpirtërore mbarë-shqiptare.
KOHA: Familja është ndikimi më i rëndësishëm në jetën tuaj. Si e përshkruani ju familjen tuaj dhe rrethin e gjerë?!
POLLOZHANI: Kuptohet, rëndësi të madhe ka rrethi ku jeni formuar si personalitet. Aty njeriu i ndërton kodet morale. Trason rrugën e jetë së tij. Dhe pastaj, tërë ato përvoja njeriu i vë në shërbim të ndërtimit të ardhmërisë së tij. Edhe te mua rol të madh ka luajtur rrethi familjar. Pothuajse të gjithë, duke filluar që nga prindërit e mi dhe deri tek ata të afërm që kanë pasur ndonjë farë mundësie nuk janë kursyer për të më ndihmuar. Ndihmë të cilën unë e kam pasur shumë të nevojshme gjatë jetës sime, jam përpjekur për ta shfrytëzuar për të mirë. Ndërkaq, familja ime më e ngushtë është një rrëfim në vete. Unë jam nga ata njerëz që besoj se një njeri sado i pasur, i fuqishëm, i ditur, apo i suksesshëm qoftë, kryevepër të jetës ka familjen e ngushtë të tij. Unë mund të them vetëm një gjë, që ndonëse me mundime të mëdha të gjithë bashkërisht përpiqemi për të siguruar një jetë normale, pa luks të madh, por në harmoni. Begatia më e çmuar familjare janë tre vajzat tona të gjitha të shkolluara për gjuhë të huaja. Vajza e madhe, Dasara, ka kryer gjermanishten dhe anglishten dhe tani bënë studimet master në Universitetin e Vjenës në Austri. Elsa, vajza e dytë, ka diplomuar për anglisht dhe frëngjisht dhe nga shtatori do të vazhdoj me masterin për studime evropiane në Universitetin e Luvenit në Belgjikë. Dhe vajza e tretë është Donjeta, e cila sapo i ka përfunduar ligjëratat në fakultet dhe është para diplomimit për anglisht në USHT, në Shkup. Krahas fakultetit Donjeta është duke bërë edhe një kurs për stiliste dhe modeliste të tekstilit në Institutin e modës “Izet Curri” në Shkup. Dhe ky rrëfim ka krye-protagonisten e tij, ajo është bashkëshortja ime, Junia, pa të cilën as unë dhe as vajzat tona nuk do të ishim këtu ku jemi. Ajo është arsimtare e diplomuar e matematikës, por e la profesionin e saj për të hapur një dyqan të vogël tregtie për të na ndihmuar ne. Kjo është një sakrificë për çdo admirim. Vetëm mund t’i përkulemi punës së saj.
© Gazeta KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.