Delvina KËRLUKU
Eqrem Basha u lind më 15 nëntor 1948 në Dibër, ku kreu shkollën fillore dhe të mesmen. Në vitet 1967-1971 studioi gjuhë dhe letërsi shqipe në Universitetin e Prishtinës. Gjatë studimeve boton tregime dhe vjersha. Në vitet 1972-1973 punon në gazetën Rilindja dhe shkruan kryesisht për artet figurative, kritikë për film e televizion. Nga janari i vitit 1974 deri më 5 korrik 1990 (kur u përjashtua me dhunë) punon në TV Prishtina, në fillim redaktor i redaksisë së dramës dhe në fund redaktor përgjegjës i Programit Kulturo-Artistik. Gjatë kësaj periudhe disa herë qëndron në Francë (në vitin 1992 në Arl dhe në vitin 1994 në Paris, etj.) me projekte përkthimesh kryesisht të dramaturgjisë frenge. Më vonë është redaktor i kulturës në revistën javore Koha. Në vitin 1994, bashkë me Gani Bobin, Rexhep Ismajlin dhe Shkëlzen Maliqin, themelon Shtëpinë botuese Dukagjini të Pejës, ku edhe sot është redaktor përgjegjës. Shkruan tregime, romane, vjersha, ese, skenarë për film e TV, pjesë skenike, radiodrama dhe kritikë për artin figurativ. Përkthen nga frëngjishtja, italishtja dhe nga gjuhët sllave. Në letrat shqipe debutoi në vitin 1971 me vëllimin e tregimeve Shëtitje nëpër mjegull. Po këtë vit botoi dhe librin me poezi, Opuset e maestros. Pasuan dhjetë libra me poezi, katër me tregime dhe katër romane (Dyert e heshtjes, Alpinisti, Lakorja e Ik’sit, Varrë). Në vitin 1999 prestigjiozja frënge Fayard botoi librin me tregime Les ombres de la nuit, nga një përmbledhje me poezi dolën në serbisht, polonisht (Seyni) dhe anglisht (Nju Jork). Ka marrë pjesë në shumë takime letrare e në festivale ndërkombëtare të poezisë (Paris, Avinjon, Strasburg, Lodev, Die, Lion, Grënobël, Kaen, Bruksel, Leuven, Anvers, Amsterdam, Roterdam, Varshavë, Torun, Lodeve, Seyni, Bukuresht, Konstancë, Vjenë, Grac, Gjenevë, Stavanger, Barcelonë, etj.), në manifestime kulturore, sallone libri, është paraqitur në mbrëmje autoriale, debate e performansa artistike, në festivale teatri, filmi e televizioni. Anëtar korrespondent i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës u zgjodh në vitin 2001, anëtar i rregullt në vitin 2004. Tregimet e Bashës janë përkthyer dhe në gjermanisht (revista Lichtungen), frëngjisht (revistat La main du singe, Les lettres internationales, La revue mediteranneene.); anglisht, boshnjakisht (Sarajevske sveske), vjershat janë prezentuar në shumë revista e antologji dhe web-faqe në frëngjisht, italisht, anglisht, spanjisht, gjermanisht, rusisht, sllovenisht, çekisht, polonisht, holandisht, suedisht, norvegjisht, finlandisht, arabisht, rumanisht, katalonisht, hebreisht, vietnamisht, esperanto, etj.
KOHA: Cili është rrëfimi juaj i fëmijërisë?
BASHA: Fëmijëria ime më vjen sot si ëndërr. U rikthehem shpesh atyre kujtimeve, me shumë mall. Ishin ditë të lumtura, në një rreth ku nuk mbretëronte begatia (e kam fjalën për begatinë materiale), por ku njerëzit ishin solidarë, të afërt me njëri-tjetrin dhe të gatshëm të ndajnë edhe një gjysmë kafshate. Kur i kujtoj tash them se ajo ka qenë një botë që nuk ekziston sot. Para disa muajsh shkova të vizitoj një fshat të të afërmve të mi nga ana e babait dhe gjeta vetëm shkurre. Nuk kishte as gjurmë, as themele shtëpish. Vetëm varret ishin në këmbë. E unë, kaloja aty pothuaj çdo pushim të verës.
KOHA: Jeni lindur në Dibër, por nuk jetoni aty. Sa shpesh e vizitoni vendlindjen?
BASHA: Rrallë, për fat të keq, shumë rrallë. Pak më shpesh, sa ishin prindërit gjallë, por tash që më ka mbetur vetëm im vëlla, që e kam vëlla, prind e gjithçka, fatkeqësisht, shumë rrallë. Nuk është se nuk më merr malli. Përkundrazi, me mend jam gjithmonë atje, edhe tash, gati 50 vjet që jam larguar për herë të parë. Gjithnjë e ndjej se kam një borxh të pashlyer.
KOHA: Si dukej në syrin tuaj Dibra në vitet e’’60-ta?
BASHA: Ju kujtohet “Amarcordi” i Felinit? Ashtu më dukej. Korzoja e mbrëmjeve, vallëzimet në shtëpinë e oficerëve, vallëzimet në Milet Bahçe, në lokalet e shkollave, kinemaja verore… Një qytet i vogël, megjithatë, por me të gjitha atributet e një qendre të vërtetë urbane, ku çdo gjë dukej se funksiononte ngadalë, sado e minimalizuar të dukej, por e mbështetur në një traditë të vërtetë.
KOHA:Çfarë kushte kishte shkolla në Dibër, ku ju keni kryer shkollën fillore dhe tetëvjeçare?
BASHA: Shkolla ku u nisa në klasë të parë nuk ekziston më. E rrënoi tërmeti. Ishte në qendër të qytetit. E kisha dy hapa nga shtëpia. Pastaj vazhdova te shkolla përballë Fabrikës së qilimave – edhe ajo sot nuk është më shkollë. Gjimnazi e mbarova aty ku është sot shkolla fillore, përballë pallatit të rinisë. I kujtoj me mall arsimtarët e parë – Drita Kërliu, Zini Tabaku, pastaj arsimtarët e vjetër në tetvjeçare Medat Cami, Abdi Axhiu, Irfan Oruçi, Emin Pustina… Pastaj në gjimnaz Nehat Bellçishtën, të cilit i kam borxh gjithë jetën, Bardhyl Cami, Mahmut Hysa… Ata që janë më tepër nostalgjikë do të thoshin – nuk ka më njerëz si ata. Unë do të them – i lumtur që kalova mësimet e tyre.
KOHA: A pajtoheni se Dibra ka një histori të dhembshme. Pse?
BASHA: Me këtë jam marrë shumë kohët e fundit. Nyja e problemit të Dibrës është kufiri. Për këtë kam shkruar një roman (“Varrë”) që doli në 100 vjetorin e shtetit shqiptar. Në dhjetor të vitit të kaluar pata një prezantim në Universitetin e Humboltit në Berlin, ku u lexua një “file rouge” i gjithë librit, në shqip dhe në gjermanisht. Diskutimi që erdhi pas leximit ishte befasues. Në fakt një studiuese me origjinë nga Kërçova (dr. Lumnije Jusufi), udhëheq një projekt në këtë universitet që trajton rolin e kufirit në ndryshimet shoqërore e linguistike ne Dibër të Madhe. Në kuadër të atij projekti ka qenë dhe prezantimi i romanit, si dokument autentik për atë se ç’paraqet dhe çka ka paraqitur ndër vite kufiri që ndan Dibrën sikur të kishte ndarë për mesi një trup të vetëm njeriu. Të huajt që ua kanë “qepur” këta kufij shqiptarëve nuk e kanë kuptuar asnjëherë këtë. Vite më parë, në një rezidencë në qytetin e Gracit, në Austri, pata detyrë të shkruaja një ese mbi temën “Poetika e kufijve”. Shkrova: “Rrëfimi për babain, atletin e kufirit”. Pasi u përkthye gjermanisht dhe u botua në një revistë prestigjoze aty, reagimet e para ishin : ke shkruar një fiksion interesant. Askush nuk besonte se ajo ishte historia e vërtetë e tim eti, në shkathtësinë e tij në kapërcimin e kufijve atëherë kur duhej mbajtur lidhjet familjare dhe duhej ruajtur fisi dhe identiteti. Kufiri është një plagë kanceri. Ai asnjëherë nuk shërohet nëse nuk zhduket fare.
KOHA: Cili është libri juaj i parë që keni lexuar?
BASHA: Nuk më kujtohet me saktësi tashti. Do të ketë qenë “Robinson Krusoi”, besoj, apo diçka si ky? Kam filluar të lexoj nga klasat më të ulëta. Në ato kohë na mblidhte zoti Sherifi (Lleshi) rreth bibliotekës dhe ne lexonim të etshëm sa s’bëhet. Më kujtohet e kam lexuar “Procesin” e Kafkës në vitet e fundit të tetvjeçares. Serbisht. Gjysmën nuk e kuptoja, por më pëlqente ajo atmosferë që kishte romani. “S’është për moshën tënde”, më thanë. Mbase mund të mos ishte, por unë vazhdoja të lexoja literaturë që “nuk ishte për moshën time” dhe besoj se nuk më bëri keq. Përkundrazi!
KOHA: Ç’përmbante libri i juaj i historisë në shkollën tetëvjeçare? Mbani mend!
BASHA: Oh, ishin libra të historisë së kohës së komunizmit dhe jugosllavizmit. Çdo gjë e bojatisur me ideologji. Megjithatë ne mësonim shumë. Antika, Mesjeta… Pastaj njëri nga profesorët në gjimnaz filloi të na mësojë dhe historinë kombëtare edhe pse, sa di unë, nuk ishte në planprograme. Por ai insistonte dhe ne ishim të lumtur dhe shumë falënderues.
KOHA: Si i kujtoni prindërit e juaj. Familjen në përgjithësi?
BASHA:Jam mirënjohës deri në fund për sakrificën e tyre. Sepse nuk kanë qenë kohë të lehta, kur na kanë rritur. Im atë dhe ime amë kanë lëvizur shumë. Një kohë kanë jetuar në Tiranë. Im vëlla ka lindur atje. Pastaj në fillim të dyzetave janë kthyer në Dibër. Im atë ishte zejtar, esnaf, njeri me norma strikte të nderit dhe besnikërisë ndaj familjes. Pastaj rrethi familjar – sado i ndarë, sepse një pjesë e fisit ishte në Tiranë e një pjesë në Dibër (si te të gjithë dibranët, fundja) – ishte baza e të gjitha kontakteve dhe vajtje-ardhjeve tona. Im atë dërmohej mes dyqanit, me një zanat jo dhe aq të lehtë dhe një copë toke që kishim, për të na siguruar një jetesë të dinjitetshme.
KOHA: Po shokët e rinisë?
BASHA:Asnjëherë nuk kam krijuar më rreth shokësh si ato të fëmijërisë. Sidomos ato të rinisë së hershme, gjatë gjimnazit. Për fat të keq, ndarja, distanca, e bëri te vetën. Disa prej tyre nuk jetojnë më, disa janë në Amerikë, disa janë humbur, secili me telashet e jetës së vet. Por kujtimi ka mbetur i pa vyshkur.
KOHA: Zgjodhët të studioni në Universitetin e Prishtinës, cilat ishin vështirësitë e juaja?
BASHA: Si e të gjithë shokëve dhe kolegëve të mi që u nisëm atëherë në Prishtinë, në Shkup apo gjetiu. Sepse familjet tona nuk dallonin shumë për nga rrethanat ekonomike. Pastaj, në vitin e parë të studimeve ndodhi tërmeti në Dibër. Një tmerr që shembi me themel dibranët. Unë u ndodha aty. Një ngushticë ekzistenciale që s’kishte ku të shkon më tutje. Ne duhej të ktheheshim dhe të vazhdonim studimet. Por, çdo gjë do të tejkalohej, para së gjithash me sakrificën e prindërve, të tim vëllai, por edhe me solidaritetin dhe afërsinë që kishim ne dibranët e tubuar në Universitetin e Prishtinës.
KOHA: Cila është revista që ka botuar tregimet dhe vjershat e juaja të para?
BASHA: Me sa më kujtohet, do të jetë gazeta “Rilindja”, suplementi për kulturë i të shtunës. Asokohe redaktor i kulturës ishte Anton Pashku. Ai dërgoi dikë të na thërrasë në konviktin e studentëve mua dhe Agim Bycin nga Gjakova për të na hapur udhën e bashkëpunimit. Agimi shkruante ese, unë tregime dhe poezi. Një javë më vonë botova aty një fragment të një tregimi të gjatë që e kisha shkruar më herët. Por disa javë më parë, me sa më kujtohet, ishte botuar një vjershë në një prezantim të grupit letrar të fakultetit.
KOHA: Ç’kuptim ka për ju “Rilindja”?
BASHA: I ka të gjitha kuptimet. Ka qenë gjithçka për ne atëherë. Ishte strumbullari që na mblidhte. Ishte dija dhe emancipimi ynë, ishte lajmëtari për të gjithë ndryshimet që ndodhnin në shoqërinë shqiptare, kosovare, të atëhershme. Ishte sofra dhe ushqimi ynë. Diku nga fillimi i vitit 1972 unë aty nisa dhe punën e parë. Më morën gazetar, dhe qëndrova për dy vjet me kolegë si Gani Bobi, Anton Pashku, Ali Podrimja… të gjithë ishim në rubrikën e kulturës. Pastaj, ”Rilindja”, Redaksia e botimeve, më hapi dyert e para dhe aty botova shumë nga librat e mi.
KOHA: Si ndikuan demonstratat e ’81-shit në jetën tuaj?
BASHA: Atëherë isha në Televizionin e Prishtinës, redaktor i dramës. Ishte shumë e vështirë për ne, me represionin që u ngrit pastaj nga regjimi i atëhershëm. Veçanërisht ishim nën presion ne që punonim në media, edhe pse vetë nuk isha në redaksinë e informacioneve. Kolegët tanë binin në burg, rreziku na kanosej të gjithëve në çdo hap.
KOHA: Keni qenë redaktor përgjegjës në TV Prishtina, shqiptarët e Maqedonisë nuk kanë pasur fatin të ndjekin emisionet e këtij televizioni. Cilat kanë qenë vështirësitë e juaja dhe sukseset, në këtë televizion?
BASHA: Jam inkuadruar në Televizionin e Prishtinës që nga konstituimi, para fillimit të programit, në janar të vitit 1974. Në fillim isha redaktor i redaksisë së dramës, për disa vite, pastaj më caktuan redaktor përgjegjës të Programit Kulturo Artistik. U alternuam me Arbën Xhaferin. Ai ishte para meje në këtë detyrë. Pastaj ai mori dramën që kisha drejtuar unë, ndërsa unë PKA-në që kishte drejtuar ai. Ishin kohë të vështira, por edhe në ato rrethana kemi bërë shumë punë. Ta zëmë, kemi realizuar me dhjetëra filma televizivë, seri filmike televizive, drama televizive. Edhe programi artistik pasurohej gjithnjë e më shumë me emisione interesante kulturore. Ishte ndryshe atëherë, kishte entuziazëm dhe insistim për të realizuar programe që e sfidonin kohën. Nuk zëvendësohej çdo gjë me “talk show” si sot. Ne ishin në presione, natyrisht, në rrezik të vazhdueshëm për të zënë në thua, por nga ana tjetër punonim, që të linim sa më shumë vepra arti pas nesh.
KOHA: Si arritët në Paris, ku ju keni jetuar disa vite?
BASHA: Nuk kam jetuar me vite, por kam shkuar shpesh, kohë pas kohe. Kam qëndruar nga disa muaj. Herën e parë, që në vitin e largët 1974, bashkë me piktorin Daut Berisha, i cili nga ajo kohë ka vazhduar të jetojë atje. Por, para kësaj kam qenë në Nicë e Monako (1973) ku shuaja etjen time për pasionin e ri të asaj kohe, vizitat nëpër galeri e muze të artit. Me të filluar punën në “Rilindje” unë kisha marrë përsipër të shkruaj për artet figurative, pasion që më ka mbetur edhe sot e kësaj dite dhe të cilin e ushtroj pothuaj me po aq fanatizëm sa letërsinë.
KOHA: Çfarë është “Koha” për Ju?
BASHA: Te “Koha” kam punuar pasi forcat represive serbe mbyllën Radiotelevizionin e Prishtinës dhe na hodhën në rrugë, ne që kishim punuar me vite aty. Meqë ime shoqe, Flutra, punonte në radio e unë në televizion, në një ditë, që të dy, mbetëm pa asnjë siguri jetësore. Pak pas kësaj Veton Surroi mblodhi një grup gazetarësh e krijuesish dhe themeloi me shumë vështirësi revistën javore “Koha”, e cila na e riktheu besimin dhe na dha një siguri jetese. Botimi i javores jo vetëm që ishte një formë rezistence, por ajo u bë dritare e rëndësishme e informimit dhe pasqyrë e qëndrimeve kundër dhunës dhe represionit të pushtetit të atëhershëm. U ndava nga “Koha” pak para se ajo të bëhej e përditshme, atëherë kur duhej të qëndroja për disa muaj në një rezidencë letrare në Austri.
KOHA: Keni një Shtëpi botuese “Dukagjini”, si u nxitët të themeloni këtë shtëpi botuese?
BASHA: Ato që përmenda më lart ishin dhe arsyet që na shtynë edhe drejt themelimit të Shtëpisë botuese “Dukagjini”. Por kësaj here u bënë bashkë bizneset dhe rrethi i krijuesve të cilët, me mbylljen e “Rilindjes” kishin humbur të gjitha mundësitë për botimin e librave. Oferta na erdh nga shtypshkronja “Dukagjini” e Pejës, ndërsa ne ishim një grup krijuesish e studiuesish që ishim të gatshëm të nisnim sfidën dhe të themelonim shtëpinë botuese, e cila për pak kohë do të bëhet nga më seriozet në atë kohë jo vetëm në Kosovë, por në gjithë hapësirën kulturore shqiptare. I ndjeri Gani Bobi, Rexhep Ismajli, Shkëlzen Maliqi dhe unë, që mora përsipër ta drejtoj atë, bashkë me përfaqësuesit e shtypshkronjës “Dukagjini” Agim Lluka dhe Sabajdin Bogu, nënshkruam një akt-marrëveshjeje me 14 mars 1994 për themelimin e shtëpisë botuese me dy seritë kryesore të librave: “Rozafa”, që botonte letërsi dhe “Fryma” me botime nga dijet humane dhe publicistika shkencore. Kemi realizuar dhe botime në anglisht, frëngjisht e gjermanisht (“Dukagjini Balkan Books”), duke u përqendruar kohët e fundit te tekstet shkollore.
KOHA: Keni shkruar, romane, tregime, ese, vjersha, skenarë, ku e gjeni frymëzimin?
BASHA: Nga perspektiva e sotme, kur i sheh njeriu gjithë ato punë të bëra, thotë, si ka qenë e mundur? Ne i takojmë një gjenerate që ka kapërcyer në sprovat më të rënda, me sfida që ndonjëherë e kanë pasur cak jetën, ekzistencën tonë. Njeriu ndalet dhe mendohet: pse nuk e kam sot entuziazmin e atëhershëm, kur pothuaj nuk kisha asgjë, kur ndonjëherë e mbaja bllokun në kupë të gjunjit apo kur i rishtypja nga pesë e më shumë herë tekstet në një makinë të ndryshkur shkrimi? Ose, kur të zihej fryma nga shtypja dhe presionet e të gjitha llojeve dhe kur nuk e dije se si do të dilte e nesërmja? E pra: duket se frymëzimi nuk njeh shtysa e shtypësa. Kur merr udhë, nuk ka forcë që e ndal.
KOHA: A mund të ekzistojë një bashkëjetesë në mes të letërsisë dhe heshtjes në fatkeqësi?
BASHA: Letërsia nuk është heshtje. Ajo është një e folur ndryshe. Nëse e keni fjalën te romani im “Lakorja e Ik’sit” që e ka subjekt heshtjen, atëherë besoj se pikërisht ai e rrëfen më së miri këtë metaforë. Natyrisht nuk jam për letërsinë e angazhuar “frontalisht”, me çdo kusht, por edhe nocioni si nocion ka kuptim të gjerë sot dhe jo gjithmonë ashtu siç ka qenë perceptuar deri dje angazhimi në letërsi.
KOHA: Ç’kanë të përbashkët Beketi dhe Anton Pashku?
BASHA: Oh, shumë. Ku ju ra ndërmend kjo! Ndonjëherë kisha përshtypje se edhe qëndrimi, ecja e Pashkut, i ngjante atij të Becketit sa të dukeshin si dy vëllezër. Edhe kur fliste, fliste si Beketi, besoj. Ju duket e njihni pasionin tim për Beketin. Unë e kam përkthyer gjithë teatrin e tij dhe kam qenë dy herë në Francë me këtë projekt. E kam njohur të madhi Jerome Lindon, botuesin e famshëm të Beketit, njeriun që e nxori atë nga hija, atëherë kur askush nuk i besonte dhe kur e shoqja bridhte ndër botues. Por unë, bashkë me një mikeshën time, Kristianë Monteko (më shumë ajo sesa unë) kemi përkthyer dhe “Gof-in” e Pashkut në frëngjisht. Antonin e kisha mik dhe ne takoheshim shpesh. Fundja, ai ishte dhe botuesi im, tek i cili dorëzoja librat me tregime dhe pritja me shumë emocion mendimin e tij.
KOHA: Letërsia, a e ka humbur rrugën e lexuesit?
BASHA: Lexuesi i pasionuar asnjëherë nuk ka qenë pjesë e një mase të madhe njerëzish. Sidomos jo ai i letërsisë së mirëfilltë. Në të gjitha kohët, librat që kanë shënuar kthesat e mëdha në historinë e letërsisë, nuk kanë pasur aq shumë lexues. Sot ka dalë një term që quhet “best seller”. E pra, jo gjithmonë në këtë kategori librash janë botimet që kanë vlera të mirfillta letrare. Fanatikët e leximit të letërsisë sot mbase mund të jenë të cenuar nga televizioni apo mediat tjera, çfarëdo qofshin ato, nga interneti apo nga një jetë dinamike dhe tepër e ngarkuar me sfida, por ata janë edhe sot diku. Gjithsesi, më të paktë në numër, por janë. Të paktën të besojmë ne, që kemi aq nevojë për ta, për ta bindur veten se ajo që shkruajmë, nuk shkon kot.
KOHA: Jeni edhe përkthyes. Çfarë dallimi ka letërsia shqipe me atë të autorëve të huaj?
BASHA: Kam përkthyer mjaft, në një periudhë pak më të hershme, natyrisht. Por kam përkthyer autorët që i kam dashur, jo ata që më kanë imponuar botuesit (me ndonjë përjashtim). Sartër, Kamy, Jonesko, Malro, Klod Levi Stros janë autorët e mi që më kanë ndihmuar t’i shoh pak më afër disa rrjedha në letërsi dhe më gjerë. Kështu si unë kanë vepruar edhe autorë të tjerë të letërsisë shqipe. Kjo të lë të kuptosh se vlerat që krijojnë shkrimtarët shqiptarë nuk kanë dallime me atë që konsiderohet letërsi europiane dhe botërore, sepse ata kanë qenë vazhdimisht në rrjedhat e asaj që është krijuar gjithandej, prandaj dhe i takojnë asaj. Mbase kjo është dhe arsyeje pse ne, një popull i vogël, kemi aq shumë autorë të përkthyer dhe të pëlqyer jashtë kufijve tanë. Jo vetëm Kadare, që ka pushtuar botën, por janë edhe shumë autorë të tjerë që sot përkthehen dhe botohen në Europë e më gjerë.
KOHA: Ç’përgjegjësi keni si anëtar i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës?
BASHA: Aktualisht jam sekretar i Seksionit të Gjuhësisë dhe Letërsisë dhe merrem me aktivitetet shkencore dhe botimet e këtij seksioni. Është një detyrë shtesë, por që nuk më ngarkon shumë, sepse kam ndihmën e kolegëve dhe bashkëpunëtorëve.
KOHA: Çfarë do të presë lexuesi në të ardhmen nga Ju?
BASHA: Zakonisht autorët nuk kanë dëshirë t’i zbulojnë planet pa u realizuar. Unë vazhdoj të punoj. Ndonjëherë në disa fronte paralelisht. Frutat dalin kur e kanë kohën të piqen.
© Gazeta KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.