Delvina KËRLUKU
Nevzat Bejtuli KICA është lindur në fshatin Gjurgjevishte të Gostivarit, në vitin 1962. Është shkolluar në Bosnjë dhe Hercegovinë. Ka diplomuar në Akademinë e Arteve të Bukura në Shkup. Studimet pasuniversitare i ka mbaruar në Prishtinë, në klasën e profesor Rexhep Ferri. Aktualisht punon si profesor në Fakultetin e Arteve të Bukura në Universitetin e Tetovës. Kica ka realizuar dy udhëtime studimi: në Boston dhe në Paris dhe ka realizuar një numër të madh ekspozitave individuale dhe grupore. Për veprat e artit të tij ai është nderuar me shumë çmime.
KOHA: Z. Kica, simboli në pikturën e juaj është kali, një kafshë shtëpiake. Pse ky simbol, në pikturat e juaja?
KICA: Kur flasim për kalin duhet kapur një dimension tjetër. Janë disa karaktere që përbëjnë përshkrimin e figurës së kalit: fuqia, eleganca, bukuria, simbolika e të bukurës dhe të fortit. Kali është me shekuj pjesë e pothuaj se çdo tregimi, ngjarjeje të vërtetë apo të imagjinuar, siç është përshkrimi i legjendave në popull. Në lufta të ndryshme apo tregimet e luftërave, viktima e kalit është e barabartë me njeriun, kështu që funksionimi i kësaj kafshe fisnike është më shumë funksional. Te kënga e Rexhës faji i ngel kalit, kurse në fakt Rexhën e ka vrarë armiku. Nuk ekziston pothuajse legjendë pa pjesëmarrjen e kalit në mënyre aktive, asnjë qyteti të madh në botë nuk i mungon kalorësi, sepse përmes kësaj figure shtjellohet i kompletuar tregimi për atë popull. Patkoi i kalit është fat, ndërsa patkoi i mushkës është ters. Kali përmendet edhe në KUR’AN. Ja ajet për kalin:
SURETU EL ADIJATE:
Pasha vrapuesit e shpejtë (kuajt) që hingëllojnë!
E që me thundrat e tyre nxjerrin xixa zjarri nga gurët,
Dhe të cilët vërsulen herët ne agim.
E me të (vërsulje) atëherë çojnë pluhur.
Dhe ashtu hidhen në mesin e grumbullit (të armikut)
Definitivisht për mua kali është pjesë e pandarë e jetës së njeriut edhe kur fizikisht dhe si figurë konkrete nuk bën asnjë punë. Krejt këta karakteristika dhe epitete na tregojnë që kemi te bëjmë jo me një kafshe të rëndomtë, por me një qenie që veten e ka shndërruar edhe në parametër të raporteve në komunikim të botës që na rrethon.
KOHA: Shumë skulptura në kryeqendrat e botës e kanë përshkruar Skënderbeun mbi kalin e tij të bardhë dhe me shpatën gati për të pre kryet e armikut. Po ashtu edhe në pikturat e tuaja kuajt janë muskulor e të fuqishëm, me theks të veçantë në ngjyrën e bardhë. Me veprat e juaja, ju përfaqësoni traditën shqiptare?
KICA: Natyrisht se një emblemë e popullit tonë për të cilën gati se pjesa më e madhe e Evropës na e ka zilinë, prezantohet e lidhur drejtpërsëdrejti me kalin. Për mua ketë lidhje më së miri e ka përshkruar Marin Barleti në Historinë e Skënderbeut, ku potencon ndodhinë e momentit të shkuarjes së Skenderbeut nga kjo botë: Gjatë kohës që ai po vdiste, kali ishte aq i tërbuar dhe i pafrenueshmën dhe pas pak pushoi! Ky citat për Gjergjin nuk është i rastit në tregimin e Barletit. Poetika e luftës nuk ka mundë të konceptohet pa kalin. Skënderbeu është ylli më i madh i historisë së popullit qe i takojmë dhe vlera e tij është reale dhe e pakontestueshme. Ju përmendët pikturën time. Do të doja të sqaroj një rrjedhë të këtij motivi dhe qasjeje. Inspirimi im ka të bëjë me shumë faktorë të cilët kanë ndikuar tek unë. Prej vendlindjes kam bisedat e para me kalin, sepse familja ime ka pasur kali. Unë i kam hip atij kali,e kam ushqyer, i kam dërguar ujë, ia kam krehur jelet, e kam larë etj. Unë kam ra prej kali (jo prej këtij, për të cilin flas tani).Tregimi për kalin është tregimi për njerëzimin. Sigurisht se historia për kalin vazhdon të shfaqet me funksion konkret në pikturën time dhe tani ai tregim u shërben legjendave shqiptare, të cilat na tregojnë për biografinë tonë, gjegjësisht ky projekt si plan i një pune titullohet AUTOBIOGRAFIA dhe në vete ngërthen një numër të madhe të tregimeve që kanë të bëjnë me popullin shqiptar prej formimit te tij (joformal) e deri më sot. Ky tregim do të ketë në vete rrjedhën e ngjarjeve, të cilat janë përplot me parime të jetës dhe fatkeqësisht edhe tradhtitë. Si shembull banal, do t’ua përmend ngjarjen e ROZAFASË, ku ne të lexuarit për të apo në trajtën poetike të saj, askush nuk flet për tradhtinë e dy vëllezërve tjerë, por vetëm BESA e vëllait të tretë përmendët, që për mua është si i tillë tregim i një anshëm. Pse mos shënohen edhe tradhtitë (ngjashëm me Judën te Da Vinçi). Secili popull ka Judën e vetë dhe të gjithë ata e kanë vendin e vetë në mozaikët e ndërtimit të tyre. Ky inspirim për realizimin e një historie të këtillë, më erdh pasi që konkurrova në Mozaikun e Skënderbeut për Sheshin në Shkup dhe dola humbës për arsye se në tre konkurrimet nuk e kapa koncizitetin e nevojshëm lidhur me ketë projekt, edhe pse tre herë kam qenë i dyti i ranguar, por në fund fitoi kolegu që fitoi dhe unë u detyrova që idenë time ta kanalizoj në një tjetër formë publikimi (gjegjësisht, ta shndërroj krejt atë punë në pikturë). Ky rast më mundësoi të mësoj më tepër për Tribaldet e Pollogut, Ballshajt e Malit të Zi, Kalorësit e Rekë s, Gjergj Arianitin, Moisi Golemin, Kastriotët etj. Në fakt, ky projekt në vete do të ketë edhe autoritete tjera, për të cilët fatkeqësisht shumë pak është shkruar dhe janë përcjellë siç është legjenda për ZANË N e Shkupit dhe Prizrenit, Kadmin dhe Harmoninë (prindërit e Ilirit) etj.
KOHA: Z. Kica, ju jeni paraqitur me ekspozitat në shumë vende të botës, si në SHBA, Francë, Itali, etj. Si arritët të prezantoheni në metropolet e mëdha të botës?
KICA: Natyrisht për të dalë në derë të huaj, duhet të jesh për derë të huaj. Kalibrat e kësaj kulture prej të cilëve kemi mësuar ne, janë kategori e të parëve në autoritetet e kulturës figurative të ish shtetit te përbashkët që quhej Jugosllavi. Mua do të më mjaftonte t’ua përmend emrat, siç janë Millorad Qoroviç, Mersad Berber, Rexhep Ferri, Muslim Mulliqi etj. Natyrisht, komunikimi dhe njohja zyrtare (në cilësi të mësimdhënësit të këtyre profileve të fuqishëm) mundësonin jo vetëm marrje të njohurive prej atyre në formën interaktive, por edhe informimi se si duhet kërkuar vetveten në hapësirën në të cilën veprohet. Tani kemi edhe një moment që është shumë i rëndësishëm kur flasim për këtë kulturë, e ajo është kategorizimi i keq i vlerës së përfituar. Me humbjen e ekonomisë, me marrëveshje ndikimi negativ nisi të funksionojë në krejt sferat, madje edhe në ketë kulturë, kështu që nënshtrimi i konkurrencës së egër me elemente vulgarizimi e kaploi edhe mesin social ku unë jetoj dhe u detyrova ta mësoj lojën, e cila ju nxjerr në sipërfaqe me punë të pranueshme mes gjithë atyre që hynin në rrugën e suksesit, por me parametra real e jo të dirigjuar prej mesit social ku jetoja. Aty, elementi kyç i ndikimit ka qenë moskomunikimi me vlerat jo të verifikuara. Në kë të rast mirë është të përmend një thënie tejet logjike e BORHESIT ku vlerësohet rëndësia e sasisë së asaj qe prodhoni me vetëdije. Ai thotë: “S’është me rëndësi çka bëni dhe si e bëni atë çka bëni, por me rendësi është shkalla e vetëdijes për atë që e bëni”. Natyrisht, kur e kuptoni udhën e rëndë në të cilën duhet ecur, atëherë të vetëdijshëm jeni edhe për djersën dhe koret e bukës, të cilat i gëlltitni gjatë atij rrugëtimi. Ky ishte një prej elementeve ndikues në kë të rrugë. Segmenti tjetër që ndikon është shkalla e seriozitetit të punës që prezantoni dhe vetë inspektimi i saj. Unë përherë i jam nënshtruar komunikimit me kolegët para se të nxjerr punën konsumuesit dhe kjo më mban që gabimet të jenë më të vogla dhe margjinale, që nuk i bëjnë dëm të madh tërësisë. Ju, kur i shihni sendet nga ky kënd, atëherë udha e suksesit është më e rehatshme dhe dyert të cilët u nevojiten më lehtë hapen. Në fund të kësaj përgjigjeje do të doja të them diçka edhe për adresat e komunikimit të shtetit tonë me qendrat e artit. Maqedonia ka galeri të vetën në Nju Jork, Paris, Sofje, etj.., kështu që përmes një forme socializuese dhe hulumtuese (udhëtimet – studimi) në këto qendra përmes shtetit, gjegjësisht Ministrisë së Kulturës. Në kë të rast do të potencoj edhe një segment të rëndësishëm që e rrit vlerën e autoritetit në ketë kulturë, gjegjësisht është një nocion popullor “SULLTAN PAZARE”, që kërkon të dilet në tregun e egër, ku puna juaj duhet realisht të funksionoj në kërkesën e atij që i duhet edhe në këndin e shpirtshmërisë, edhe në këndin e zanatit. Në këtë drejtim unë kam parë fajde, sepse fati dhe puna më mundësoi që të hap edhe dyer tjera për vete, të cilat janë drejtpërsëdrejti të lidhura me rrugën e SULLTAN PAZARIT, kështu që kam shumë vende eminente ku piktura ime ka gjetur skajin e vet, siç është UEJL në Tetovë, Akademia e Shkencave dhe Arteve të Maqedonisë, ministri dhe drejtori të ndryshme në shtet, galeri shitëse dhe prezantuese si QIK dhe Muzeu i Qytetit të Shkupit, Ndërmarrja private RENOVA, etj.
KOHA: Kritika është ndër pjesët më të rëndësishme të artit. Ku është sot kritika e artit në Maqedoni?
KICA: Sot kritikë e artit është: secili ka qejfe të promovojë veten! E them me seriozitet për arsye se këtë e mundësoi koha e kalimit prej ekonomisë me marrëveshje në tregun e vlerave, kështu që kemi shume kritikë të vetëshpallur, me asnjë dëshmi serioze për standardin e njohjes së kësaj kulture. Unë jam për funksionimin e rregullave në kë të drejtim, mirëpo me mosekzistimin e implementimit të rregullave të cilët ekzistojnë, të mbrojtura në këndin formal. Është e pamundur të zbatohet në funksionimin real, sepse vetë-lejimi i futjes së injorancës, mundëson të ngelin në jetë elementet e akulturimit dhe dalja e hiçit në sipërfaqe. Që mos t’i shikojmë sendet vetëm zi e bardhë, sepse edhe realisht ka momente që na mundësojnë shpresën e standardit dhe në kë të drejtim është mirë të potencohet një vlerë e imponuar shoqërore E komunikimit elektronik, kështu që kemi një vetë-inspektim lidhur me shenjën e mendimit publik dhe ky moment mundëson që injoranca ose të tregon vetveten me petkun real, ose të mos komunikojë me publikun e gjerë. Në kë të mënyrë vijmë te vetë eliminimi edhe spastrimi i fushës në të cilën veprohet.
KOHA: Në një farë mënyre, kritika është aktualizimi i artit. Ju jeni vlerësuar nga shumë kritik të artit. A bëhet arti art vetëm përmes kritikës?
KICA: E vërtetë është që standardizimin e punës e ndihmon edhe kritika e artit, mirëpo ka edhe faktorë tjerë që ndikojnë për gjetjen e pozicionit në mozaikun e vlerave. Cilët janë? Një prej segmenteve është edhe funksionimi i veprës në hapësirë dhe kohë, në të cilën është krijuar dhe nëse nuk e ka arsyetimin funksional, ajo në vete ngërthen fukarallëk vlere. Çfarë, në fakt, duhet te posedoj një vlerë figurative për t’i thënë vepër arti. Për herë te piktorët e rinj duhet të vërehet arritja e kulturës figurative. Në ketë rrugë paralelisht vepron edhe autori, edhe kritiku. Mirë është ata të ndjekin njeri tjetrin paralelisht. Fati im ka qenë që në mënyrë permanente me kanë ndjekur profile shumë serioze të kësaj kulture. Vlera e komentuesit në kontekst të njohjes së gjërave përbërëse në këtë kulture, është tejet e rëndësishme. Unë kam pasur fat që punën time ta ndjekin autorë, siç janë: S.Salihu, E.Aleksiev, M. Pollozhani, S. Abadzieva, L. Plavevski etj., të cilët kanë beckgraund të pakontestueshëm dhe çdo autor do të kishte dëshiruar të këtë nënshkrimin e tyre kur flasim për vlerësuesit e punës tuaj. Dua të them edhe diçka. Arti bëhet art vetëm kur është art, e ai moment shumë ka të bëjë me sinqeritetin e autorit. Në të gjithë kulturat (filmi, teatri, proza, poezia, etj.) shumë e rëndësishme është të menduarit dhe realizimi të del natyrshëm, patetika vërehet në të gjithë kulturat dhe i kontribuon drejtpërsëdrejti akulturimit. Jo vlera vërehet vetë dhe si e tillë del jashtë kornizës të kontekstit që përbën vlerën. Nëse ju nuk mendoni ashtu siç veproni në ndërtimin e tërësisë së konceptit, atëherë jeni në ndeshje me vetveten dhe në fund nuk del asgjë. Të jem i sinqertë, shumë vite kam lënë pas duke punuar për t’i kontribuar kësaj kulture. Dhe jam i lumtur që nuk gabova me ciklin NJERIU DHE KALI, prej të cilit tani jam duke ndërtuar tregimin tim për njerëzimin dhe po që se do të kem shëndet, ma merr mendja që do të jetë një mbresë reale akademike. Por, natyrisht për të ardhur në këtë standard, u deshtë të bëj shumë “hartime me shkrime”, të cilët më mundësuan të ndihem i lirë në veprim, gjegjësisht unë jam në një moment ku veprimin e kam të përcjellë prej vetvetes dhe ashtu përjetimi ka lirinë e formimit më të fuqishëm dhe çdo tendence funksionon dhe ndërton mozaikun e tërësisë. Shpresoj që tregimi për REKËN E EPËRME, EPIRIN (MOREA), DERVISHIN DHE KALIN, LEGJENDAT E SHQIPTARËVE, do të arsyetojnë zhurmën time në këtë kulturë. I kam borxh këto rrëfime, sepse i takoj një populli që ka qëndruar dhe me sukses i është kundërvënë krejt sfidave të mundshme. Ajo që më fut në siklet aktualisht është vetëm përzgjidhja e formatit që nuk është i zakonshëm. Në fakt bëhet fjalë për format të madh që nënkupton që asnjë pikturë nuk është nën 200 x 200 cm. Shpresoj t’ia dal si i ka hije.
KOHA: Jeni shpërblyer me çmimin më të lartë pamor në vendin tonë, me çmimin “Osten”. Çfarë flet ky çmim për Ju?
KICA: Çmimet janë segmente që në momente ju bëjnë të lumtur, mirëpo pastaj kuptoni që ju keni përgjegjësi ndaj atyre që publikisht ju kanë vlerësuar dhe ajo përgjegjësi nuk e ka vetëm atë adresë, por edhe juve ua prish rahatinë, kështu që permanent jeni në pozicion të një fillimi të ri. Unë kam qenë i shpërblyer disa herë që kur kam filluar të merrem me pikturë, që do të thotë prej shkollës se mesme.
KOHA: Artet pamore përfshijnë artet e bukura si dhe të aplikuar, artet dekorative dhe vepra artizanale. Trajnimi në artet pamore është përgjithësisht me variacionet e sistemeve të praktikës dhe seminareve. I qëndroni këtij zhanri?
KICA: Krejt kjo ka të bëjë me komunikimin vizual dhe përcillet me logjikën e të perceptuarit në mënyrën që njerëzve u krijon kënaqësi. Krejt segmentet që e përbëjnë këtë kulturë, kanë peshën e vet dhe funksionojnë aty ku janë të dedikuar. Fusha të ndryshme të kulturës figurative si dizajni, grafika, piktura, skulptura etj., mundësojnë komunikimin vizual të kompletuar sa i përket volumit të produktit, mirëpo kemi edhe “nënfishat” të cilat mundësojnë aplikimin e zanatit dhe aty hyn përdorimi i shumë produkteve që kanë të bëjnë me biznesin në këtë kulturë. Secili popull posedon edhe suvenirin e vetë, shenjat të cilat sugjerojnë vlerat e atij populli të arritura me shekuj. Natyrisht, kjo formë hyn në tregun e punës dhe ka shfrytëzuesit e vet në ambientin e konsumit të kë saj kulture. Pastaj arti aplikativ gjithsesi është pjesë e tregut, kështu që PR shërbimet permanent i fusin në funksion të diçkaje.
KOHA: Z. Kica, t’i kthehemi pak viteve të fëmijërisë. Çfarë fëmijërie keni pasur, në çfarë ambienti jeni rritur?
KICA: Fëmijëria ime! Ç’të them? Kam pasur një fëmijëri idilike, të cilën sot e kësaj dite e ëndërroj! Unë e kam përjetuar jetën e katundit malor me krejt fenomenet që posedon. Të jesh katundar i vogël, është shumë e këndshme, mirëpo pyetja Juaj më dërgon në një film që rrallë e shihet, e edhe më rrallë përjetohet. Unë e kam përjetuar leximin me llambën e Migjenit, të menduarit për shenjen e tokës, kënaqësinë e vjeshtës, pranverës dhe ndjeshmërinë që ofron momenti natyror, kur ngelni vetë me natyrën. Guri, të cilin e injoroni, në moment bëhet faktor komunikimi etj. Ne anën tjetër del semafori me të kuqen, të verdhën dhe të gjelbrën dhe krejt kjo është përcjellëse e ditëve tua. Ditët ecin e ju askund nuk e shihni veten në tërë këtë ambient të stërngarkuar me momente të reja. Thjesht është TREGIM NË VETE!
KOHA: Kur e zbuluat talentin e juaj për pikturë?
KICA: Talentin për art e vërejt i pari dhe u përkushtua të më ndihmojë profesori i artit në vitin e parë të gjimnazit, Mehmed Klepo. Ky artist atë kohe ishte autoritet serioz i kësaj kulture në Visoko dhe sot e kësaj dite është faktor serioz në kulturën figurative të Bosnjës dhe Hercegovinës dhe më gjerë. Për mua ishte e rëndësishme që ky njeri realisht dhe me akte konkrete më ndihmoi të kyçem në këtë aktivitet. Natyrisht, edhe unë nuk nguroja në realizimin e gjithë detyrave që ai m’i jepte dhe kështu nisa të ekspozoj me krejt kolegët anëtarë të kësaj atelie. Ky aktivitet pastaj më ndihmoi shumë për t’u regjistruar në Akademinë e Arteve në Sarajevë, ku edhe pse kishte një konkurrencë shumë të madhe dhe serioze, unë përsëri pata fatin të jem pjesë e asaj gjenerate të studentëve të artit.
KOHA: Artist bëhet ai që ka talent për art, apo shkolla e bën artist atë që ka vullnet e dëshirë për art. Te Ju sa ndikoi shkollimi?
KICA: Artist! Nuk kam guximin e nevojshëm që të jap vlerësime dhe definicione konkrete për artin dhe artistin, sepse ka shumë komponentë që përbejnë standardin e të menduarit dhe diskutimit lidhur me kërkimet në këtë kulturë. Natyrisht që talenti është i domosdoshëm, sepse ndihmon në realizimin më të shpejtë të tërësisë figurative në aspektin teknik, mirëpo segmenti tjetër është fuqia hulumtuese, e cila ka të bëjë me një tjetër dimension dhe në vete ngërthen disa karakteristika: aspekti i të lexuarit, njohja optimale e botëkuptimit poetik të kërkimit, funksionim i segmenteve përbërës të tërësisë figurative, stilistika e shprehjes, thënia (porosia). Krejt këto komponentë janë faktorë serioz për ata që i thonë vetes artist. Në kulturën figurative të zakonshme janë ciklet me të cilët prezantoni kërkimet figurative. Është mirë të thuhet që ato cikle duhet të kenë tregimin e vet, përndryshe seriozisht dëmtohet tendenca e pikturimit. Natyrisht shekulli 20 ka pasur në vete një pjesë të trajtës, e cila quhej art abstrakt dhe ajo sqarohet më së miri përmes Stendalit: PËR ARTIN DHE ARTISTËT. Ky krijues i shkëlqyeshëm i kolosit të letërsisë botërore, shumë bukur e sqaron me një fjali”KENGË N E BILBILIT ASKUSH S’E MERR VESH, POR TË GJITHË E DUAN”. Nuk kam dilemë për këtë logjik që është e qëndrueshme, por megjithatë vlen vetëm për shekullin 20 dhe fenomenet në kërkim që i përkasin këtij shekulli dhe këtu, ndoshta për të qenë më të qartë mirë është të përmendet Kandinski, sepse filozofia e artit modern merr fuqinë me këtë autorë. Krejt tendencat tjera, duke synuar origjinalitetin, janë evidente përmes mënyrave specifike në realizimin e formave figurative atë që ne i quajmë stile, gjegjësisht që nga fillimi i shekullit 20 dhe thyerjeve të para të klasicizmit e deri më sot kemi mbi dhjetë trende figurative dhe artistët i dhanë vetvetes liri që mos të lidhen me të kaluarën apo standardizimin e mëhershëm, por imponojnë tendencën e vetë në kërkim. Ku do të arrij kjo formë e komunikimit në këtë sferë, askush nuk mund të prognozon. Kemi disa qendra që vazhdimisht kultivojnë mendjen e lirë dhe thjeshtësimin e tendencës, siç është Venediku me bienalen dhe festivale tjera etj.
KOHA: Jeni shkolluar në dy kryeqendra shqiptare, në Shkup dhe Prishtinë. Ç‘kujtoni nga koha e shkollimit?
KICA: Në tre kryeqendra! Natyrisht që ka dallime konkrete. Sarajeva është shkollë e Munihut dhe në vete ngërthen zanatin e përkryer për shpirtshmërinë e thënies figurative. Shkupi atë kohë i kishte ditët e para të ekzistuarit si shkollë dhe natyrisht hulumtimet ishin në përqindje më pak në funksion, ndërsa sa i përket Prishtinës është diçka tjetër. Unë pata fat që të komunikoj në moshën madhore me Akademik Muslim Mulliqi dhe Akademik Rexhep Ferri dhe natyrisht u mundova që sa më tepër mësoj prej këtyre artisteve të mëdhenj shqiptare. Natyrisht, më duhet të theksoj që prej këtij komunikimi vendosa edhe shprehjen time figurative dhe që atëherë unë jam piktor ekspresiv.
KOHA: Jeni profesor në Fakultetin e Arteve në USHT. Sa i avancuar është ky fakultet dhe cili është kontributi juaj?
KICA: Në këtë fakultet pothuajse jam prej themelimit të tij. Cili është kontributi im aty? Është një pyetje interesante, për të cilën vështirë se mund të jap përgjigje. E di se lënda ime (nudo, kërkimi dhe studimi i trupit të njeriut në art figurativ), është sharmi akademisë së arteve. Sigurisht se edhe unë kam ndikim konkret në këtë qendër, që është pjesë përbërëse e konceptit studiues në Fakultetin e Arteve pranë UT-së.
© Gazeta KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.